Wallage: ‘Politiek toe aan emancipatie’

Politici die denken dat ze de boel naar hun hand kunnen zetten, snappen het niet. Ze moeten ruimte bieden voor zelf-bestuur. ‘Besturen is steeds meer het activeren van andermans verantwoordelijkheid.’

Dat stelt Jacques Wallage in een essay in Binnenlands Bestuur, geschreven ter gelegenheid van zijn afscheid als voorzitter van de Raad voor het openbaar bestuur. Hij probeert daarin de vraag te beantwoorden hoe het openbaar bestuur zich dient te verhouden tot de burger.

Illusie
In theorie zit het volgens hem goed in elkaar. Het openbaar bestuur ontleent zijn legitimiteit aan het mandaat dat politieke bestuurders van de volksvertegenwoordiging krijgen. Daar, in het parlement, de Staten en de gemeenteraad, leggen zij verantwoording af. ‘Maar openbaar bestuur is meer dan verantwoording alleen, meer dan de toepassing van formele, wettelijk kaders’, aldus Wallage. ‘Wie land of stad bestuurt koestert de illusie richting te geven, democratisch gelegitimeerd te bepalen waar het heen moet. Hoezeer ook gekoesterd, een illusie blijft het. De overheid is slechts één van de actoren in een complex samenstel van invloeden. ‘Het begrip ‘besturen’ doet onrecht aan de beperkte reikwijdte van wet en budget.’

Eindeloos overleg
‘Nieuwe ministers hebben meestal een tijdje nodig om te ontdekken dat ze het land niet aan een touwtje hebben. Zodra overheidsbeleid complexer wordt blijkt al snel dat er andere actoren bij nodig zijn: werkgevers en werknemers, maar ook velerlei pressiegroepen of naastbetrokkenen. Het vraagt eindeloos overleg om iets van de grond te krijgen. Om over gewenste gedragsverandering van burgers nog maar te zwijgen. Besturen is steeds meer het activeren van andermans verantwoordelijkheid. Dan is de bestuurder niet de baas in een bolwerk, maar verbindt de relevante knooppunten in een netwerk’, stelt Wallage.

De wereld van de instituties, van de departementen en stadhuizen, kan het volgens hem niet alleen af. Daarvoor is de dynamiek in de wereld te groot en daar past het woord ‘besturen’ eigenlijk helemaal niet meer bij. ‘Want in dat woord zit iets eenzijdigs; de één bestuurt, de ander wordt bestuurd’, aldus Wallage.

Zwakke schakel
Ruimte voor dialoog is steeds belangrijker. Politieke partijen vormen in ons systeem een belangrijke verbinding tussen bevolking en bestuur, maar ze bundelen steeds minder het toekomstperspectief van vastomlijnde electoraten. ‘Feitelijk zijn ze de zwakke schakel geworden,’ schrijft hij. ‘Slechts iets meer dan 2 procent van de bevolking is lid van een politieke partij en daarvan is slechts 10 procent actief. In een verzuilde samenleving was die geringe participatie niet zo’n probleem. Mensen wáren in zekere zin hun zuil, hoorden ook zonder lidmaatschap ergens bij. Identificeerden zich met de leiders van hun zuil. Maar die wereld van vaste verbanden is verdwenen.’

Houdbaarheidsdatum
Politieke bestuurders die vanuit hun kantoortorens denken dat zij na de verkiezingen vier jaar vooruit kunnen, onderschatten volgens Wallage hoezeer de cultuur is veranderd. Die dynamische werkelijkheid is te fluïde om te vangen in één uitspraak, eens in de vier jaar. ‘De houdbaarheidsdatum van politici en hun opvattingen staat daarmee permanent onder druk. De tekentafels van het bestuur krijgen pas aan de keukentafels bij de mensen thuis betekenis. Die verbinding moet steeds opnieuw worden gezocht en georganiseerd. Dat zou het Nieuwe Besturen moeten zijn.’

Het hoopgevende is volgens hem dat er lokaal mooie initiatieven ontstaan. ‘Buurten blijken zelf een onderhoudsbudget te kunnen beheren. Burgers zijn prima in staat te oordelen over plannen in wording en daar zelf een bijdrage aan te leveren. Burgerpeilingen leveren veel informatie op. Goed georganiseerde referenda zorgen voor oplevende betrokkenheid, al blijkt steeds meer van belang dat de politiek vooraf duidelijkheid verschaft over de consequenties van een ‘ja’ of ‘nee’. Er is een heel scala ontstaan van zelfbeheer als het om wonen, energie en zorg gaat. In coöperaties oefenen burgers  directe zeggenschap uit. Er wordt van onderop aan duurzaamheid gewerkt’, aldus Wallage.

Het Nieuwe Besturen vraagt volgens hem om bescheiden politici, nieuwsgierige ambtenaren en voor betrokken burgers: ruimte voor zelf­bestuur. ‘Dan wordt democratie méér dan politiek alleen.’

Lees het volledige essay in Binnenlands Bestuur nr. 13 van deze week (inlog)