Steeds meer onderzoeken fraude en corruptie

‘Grosso modo’ is het ‘goed’ gesteld met de integriteit bij gemeenten, vindt de onderzoeksgroep Integriteit van Bestuur van de Vrije Universiteit Amsterdam. ‘Elke associatie met corrupte bananenrepublieken is onzinnig.’

Toch is alleen al het aantal onderzoeken naar vermeende fraude en corruptie de afgelopen jaren toegenomen van 135 rond 2003, tot 301 per jaar nu. In tweederde van deze gevallen bleek later dat er daadwerkelijk iets mis was. Als ook wordt gekeken naar andere integriteitsschendingen, zoals ongewenste omgangsvormen, misbruik van middelen en het overschrijden van regels, gaat het naar schatting om 1320 onderzoeken per jaar.

De genoemde onderzoeksgroep publiceerde woensdag de uitkomsten van een onderzoek naar integriteit op lokaal niveau. Een van de conclusies is dat steeds meer zaken aan het licht komen doordat de aandacht voor integriteit en integriteitsbeleid toeneemt. ‘Dat toenemend aantal onderzoeken is dus niet alarmerend. Misschien wordt er meer gezocht, en dus ook meer gevonden. De alertheid is verbeterd’, zegt Hans van den Heuvel, hoogleraar integriteit, die het onderzoek uitvoerde in samenwerking met Leo Huberts, Zeger van der Wal en Kim Steenbergen.

Niet alleen gevallen van fraude en corruptie, maar ook bijvoorbeeld belangenverstrengeling en vriendjespolitiek komen tegenwoordig sneller aan de oppervlakte. Van den Heuvel: ‘Mensen op de werkvloer worden kritischer. Vriendjespolitiek vinden mensen bijvoorbeeld heel onrechtvaardig. Daartegen komen ze steeds gemakkelijker en openlijker tegen in opstand. Hetzelfde zie je bij seksuele intimidatie; ook daar doen mensen steeds sneller hun mond over open. Werknemers pikken steeds minder.’

Voor het onderzoek hebben 254 raadsgriffiers en 251 gemeentesecretarissen deelgenomen aan een schriftelijke enquête. Op die manier is een beeld ontstaan over zowel de ambtelijke organisaties als de gemeenteraden.

Terwijl voor ambtenaren deels via wettelijke voorschriften veel vastligt en veel is geregeld, valt in de lokale politiek volgens de onderzoekers nog een wereld te winnen. Griffiers signaleren integriteitsdilemma’s en -schendingen in de gemeenteraad, zoals cliëntelisme of deelname aan besluitvorming bij een privébelang. Meer aandacht hiervoor is nodig, bepleiten de onderzoekers.

Afspraken

In het rapport wordt het ‘opvallend’ genoemd dat volgens de griffiers vooral raadsleden van ChristenUnie, GroenLinks, D66 en SGP nadrukkelijk stil staan bij hun eigen integriteit. Raadsleden van andere partijen doen dit volgens de observatie van de griffiers minder. Volgens Leo Huberts zouden gemeenteraden om te beginnen meer aandacht moeten hebben voor integriteit.

‘Verder is het vooral een kwestie van duidelijke afspraken maken, en vastleggen dat je je bijvoorbeeld onthoudt van stemming en debat over zaken waarbij je zelf ook nog een ander belang hebt. Het tegengaan van belangenverstrengeling is nog lang niet overal vanzelfsprekend.’

Huberts beklemtoont wel dat de lokale politiek voorloopt op de landelijke: ‘Voor gemeenteraden geldt de wettelijke verplichting om gedragscodes in te voeren. Ons parlement heeft daartoe besloten, maar kent zelf geen gedragscode.’ De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) ziet in de uitkomsten van het onderzoek aanleiding om te pleiten voor blijvende aandacht voor integriteit.

‘We moeten ons niet beperken tot het hebben van instrumenten, want dat zegt onvoldoende over de effectiviteit van het integriteitsbeleid’, vindt Kees Jan de Vet, lid van de directieraad van de gemeentekoepel. ‘We moeten hierover op alle niveaus met elkaar blijven spreken. Het is heel wezenlijk om de morele dilemma’s op tafel te krijgen, en op de agenda te houden.’

De Vet onderstreept dat het stijgende aantal onderzoeken naar integriteitsschendingen mede wordt veroorzaakt door de gestegen alertheid. ‘Ik zie een cultuur groeien waarin deze schendingen actief worden aangepakt. Dat willen wij stimuleren, en daar zullen we samen met het ministerie van Binnenlandse Zaken ook bijeenkomsten voor organiseren.’

Haarvaten

Hans van den Heuvel benadrukt dat het ambtelijk en bestuurlijk management nu aan zet is. ‘Je kan zeggen dat het beleid op orde is, en de doorwerking ook. Maar het laten doordringen van integriteitsbesef tot in alle haarvaten van de organisatie, kan je niet landelijk organiseren. Daarom moet het nu van de leidinggevenden komen. Van burgemeesters en wethouders, van het ambtelijk management. Zij moeten het integriteitsbeleid levendig houden, en de juiste attitude kweken in de organisatie. Daarbij is ook van belang dat de gemeenteraad zich realiseert dat hij een voorbeeldfunctie heeft.’

De uitkomsten van het onderzoek worden beschreven in het boek Integriteit van het lokaal bestuur, dat mede mogelijk is gemaakt door de VNG en het ministerie van Binnenlandse Zaken. Alle gemeenten krijgen een exemplaar van dit boek toegestuurd.