Informateurs moeten ui afpellen

Informateurs moeten kennis hebben van het openbaar bestuur, gevoel hebben voor politiek en zorgen dat de partijen tot hun recht komen. Zijn belangrijkste taak is het afpellen van de ui: wie wil met wie, wat zijn de kernpunten en wat zijn no go areas.

Dat constateert Joan Smithuis, interim-manager en adviseur communicatie, op basis van onderzoek naar de formatie van tien gemeentebesturen in 2014. De gemeentelijke lessen zijn volgens Smithuis bruikbaar voor de formaties van nieuwe colleges van Gedeputeerde Staten (GS). Een van zijn tips is om ruimte te maken tussen de laatste onderhandelingen en de presentatie van het uiteindelijke coalitieakkoord. ‘Even langs de kapper en een andere outfit lijkt mij aanbevelingswaardig.’ Het kan met andere woorden geen kwaad om de vermoeidheid na soms moeizame en langdurige onderhandelingen even van het nieuwe team ‘af te stoffen’.

Onderzoek

In Amersfoort, Arnhem, Den Haag, Doetinchem, Gouda, Groningen, Leiden, Maastricht, Rotterdam en Tilburg sprak Smithuis informateurs, formateurs, lokale politici en ambtelijke ondersteuners. Het verloop van het formatieproces en het functioneren van de ambtelijke ondersteuning stonden in het onderzoek centraal. In 2010 voerde hij eenzelfde onderzoek bij dezelfde gemeenten uit.

Slecht voorbereid

Politici blijken veelal slecht op de (in)formatie te zijn voorbereid. Ook de consequentie van de verkiezingswinst – de verantwoordelijkheid voor de (in)formatie − overvalt sommige winnaars. In Arnhem werd de lijsttrekker in de roes van de overwinning aangesproken door de nummer twee op de lijst om de volgende ochtend maar even bijeen te komen. Op het verbaasde ‘hoezo’ van de winnende lijsttrekker antwoorde de nummer twee: ‘ Nou, om twaalf uur staat de pers op de stoep om te vragen hoe het verder gaat’, tekende Smithuis op. Die verraste reacties snapt hij aan een kant wel: ‘Je moet het durven, om voor de verkiezingen al bij het ambtelijke apparaat te infomeren hoe het proces gaat verlopen en de ondersteuning wordt geregeld. Stel dat je toch verliest, dan sta je bij het ambtelijk apparaat voor joker.’

Ambtelijke ondersteuning

De ondersteuning vanuit het ambtelijk apparaat wordt veelal via de gemeentesecretaris geregeld. Ambtenaren hebben overdrachtsdossiers gemaakt, evenals (financiële)taakstellingen en doorrekeningen. Vooral financiële gegevens en bezuinigingsvoorstellen door de onderhandelaars als nuttig ervaren. De beleidsnota’s minder. Die worden vooral beschouwd als achtergrondstuk; politiek heikele kwesties komen in het politiek proces aan de orde. ‘De concerncontroller blijkt de meest geziene ambtelijke gast aan de onderhandelingstafel’, bemerkte Smithuis.

Informateurs

Bij de collegevormingen na de raadsverkiezingen in maart vorig jaar, is in de tien steden gekozen voor ervaren bestuurders als informateur. Breed gedragen zijn de noodzakelijke eigenschappen voor een informateur: deze moet kennis hebben van het openbaar bestuur, gevoel hebben voor politiek en zorgen dat de partijen tot hun recht komen. Daarnaast moet hij waken voor informatieachterstand bij gesprekspartners en de persoonlijke verhoudingen in de gaten houden.

Procesbegeleider

De formateur is vooral een procesbegeleider. De basisregel dat vanaf een meerderheidsbasis moet worden geformeerd, wordt regelmatig geschonden, zo blijkt uit het onderzoek. Een situatie waarin partijen die een college-akkoord bij wijze van spreken al in de stijgers hebben staan en dan pas (in een laat stadium) een of meerdere partijen erbij halen om tot een meerderheidscollege te komen, leidt vaak tot politieke onvrede. Partijen hebben er geen trek in om bij het kruisje te tekenen, zoals Smithuis dat noemt. Met als gevaar, en af en toe als gevolg, dat de grootste partijen alsnog in de oppositie belanden zoals in Breda het geval is.

Buiten spel

De rol van de burgemeester tijdens de onderhandelingen verschilt sterk. ‘Meer dan eens stond een burgemeester met een uitgebreid programma in de coulissen, maar werd niet gehoord.’ Een van de burgemeesters was daar op zijn zachtst gezegd nog amused over. Smithuis wil niet zeggen om welke burgemeester dat ging. De Leidse burgemeester Lenferink had er geen enkel probleem mee buiten spel te staan. De pater familias is er ook, zoals de Haagse burgemeester Jozias van Aartsen. ‘Partijen hebben veel vertrouwen in de burgemeester en wilden hem graag bij het proces betrekken.’ De rollen van gemeentesecretarissen en griffiers zijn in de tien steden heel wisselend.

Wantrouwen

In vergelijking met de formaties in 2010, was er vorig jaar meer samenwerking tussen de formerende partijen en het ambtelijk apparaat. In 2010 was die verhouding veel meer gespannen en het wantrouwen groot. De ambtelijke ondersteuning verandert enigszins. Smithuis: ‘Directeuren maken plaats voor jongeren medewerkers, die wat vrijer in het proces zitten. Het gaat om professionals tussen de 35 en 40 jaar, die zich vooral als verbinder zien en zich minder bezighouden met en betrokken zijn met machtsspelletjes.’