De nieuwe verzuiling
Sinds de invoering van het algemeen kiesrecht staan politieke ambten open voor iedereen. Vakbonden, politieke volkspartijen en andere emancipatoire organisaties boden laagopgeleiden tot ver in de jaren 70 de kans om via het openbaar bestuur sociaal te klimmen.
Inmiddels zijn laagopgeleiden niet alleen op het Binnenhof, maar ook in inspraak- en adviesorganen verdrongen door hoogopgeleide professionals. Lekenbestuur is het privilege van hoogopgeleiden geworden.
Opleiding is de basis van een nieuwe maatschappelijke verzuiling, stellen de bestuurskundigen Mark Bovens en Anchrit Wille. In Diplomademocratie ondersteunen ze met veel empirisch materiaal hun stelling dat niet de kloof tussen dé burger en dé politiek het probleem is, maar die tussen hoog- en laagopgeleiden. En anders dan in de tijd van religieuze zuilen leven hoog- en laagopgeleiden praktisch in gescheiden werelden.
Gedachten en belangen van Nederlanders zonder hoger onderwijs, toch nog altijd 70 procent van de bevolking, vinden daardoor nauwelijks weerklank. Neem de multiculturele samenleving. Pas toen de middenklasse en de grachtengordel er last van kregen, werd het als een drama ervaren en kwam er zelfs een parlementaire enquête over.
Een ander voorbeeld: vooral hoogopgeleiden hebben voordeel bij open grenzen en een internationale arbeidsmarkt, terwijl laagopgeleiden de concurrentie op hun deel van de arbeidsmarkt juist zien toenemen door immigratie. Hun standpunten inzake Europese eenwording en immigratiebeleid staan doorgaans dan ook diametraal tegenover die van hoogopgeleiden.
Dat de academische elite het politieke discours domineert, is een bedreiging voor de politieke en sociale stabiliteit. Laagopgeleiden voelen zich buitengesloten, worden cynisch en wantrouwen in toenemende mate de politiek. Bij Jan Marijnissen en zijn SP-fractie vonden laagopgeleiden vanaf 1994 enig gehoor. Maar verder stonden ze meestal voor een gesloten deur. Tot ze na de millenniumwisseling met de middelen van de parlementaire democratie begonnen terug te slaan, aanvankelijk via Fortuyn en de LPF, later via Wilders en zijn PVV.
Bovens en Wille schetsen twee mogelijke scenario’s. Óf de grote politieke stromingen nemen de standpunten van populistische partijen in gematigde vorm over en agenderen zo de zorgen en belangen van lageropgeleiden.
Óf de populistische partijen en hun aanhang keren zich tegen de democratische rechtsstaat, zoals in de jaren 30 is gebeurd. De auteurs achten het eerste scenario aannemelijker, waarbij ze onder meer de herinvoering van de opkomstplicht bij verkiezingen (in 1970 afgeschaft) noemen als een mogelijke remedie om de kloof tussen hoog- en lageropgeleiden te verkleinen.
Laagopgeleiden zullen niet gauw terugkeren in het bestuur, maar bestuurders kunnen wel sterker dan nu rekening houden met hun noden en belangen en daarmee verdere polarisatie tegengaan. Het is te hopen dat veel hoogopgeleide politici en bestuurders dit boek lezen.
Mark Bovens en Anchrit Wille, Diplomademocratie. Over de spanning tussen meritocratie en democratie, Bert Bakker, Amsterdam, 2010, ISBN 978 90 351 3606 9, 174 pagina’s, € 17,95.
En met de invoering van politieke partijen is dat in de praktijk domweg afgeschaft. Zo zou iedereen burgemeester moeten kunnen worden, maar het aantal burgemeesters zonder partijbinding is een stuk of vier, vijf. En ook díe hebben alleen op dit moment geen partijbinding, en hebben een sterke partijpolitieke achtergrond.
Hetzelfde geldt in wezen voor al die openbare ambten die wettelijk voor iedereen open staan, maar in de praktijk slechts bereikbaar zijn met een lidmaatschapspasje van een partij, of aan een partij verbonden organisatie als vakbonden.
En ja, binnen dat selecte gezelschap van baantjesjagers trekken de laagstopgeleiden aan het kortste end.
De belangrijkste verzuiling echter is toch wel die van lid/geen-lid.