Een licht geruststellend staaltje onderzoeksjournalistiek

Geld is neutraal. Een biljet van 20 euro ziet er uit als een biljet van 20 euro. Het maakt niet uit of het een beloning is van oma voor het mooie rapport van haar kleinzoon of de fooi op het schoteltje na een uit de zwarte kas betaalde zakenlunch.

Hetzelfde geldt voor banktegoeden. Aan het bedrag zelf zie je niet waar het vandaan komt of waar het voor bestemd is. Soms is dat jammer. Vanuit het oogpunt van integriteitsbevordering zou het best nuttig kunnen zijn als gemeenschapsgeld als zodanig te herkennen zou zijn. Geen normale bankbiljetten, maar van die enorme cheques die je wel ziet op foto's van winnaars die een prijs uitgereikt krijgen. Rechts de hoofdsponsor, links de gelukkige winnaar en tussen hen in een reusachtig papier met een indrukwekkende rij nullen erop. Als gemeenschapsgeld zo opvallend zou zijn, dan zou geen bestuurder, politicus of ambtenaar de vergissing maken om het voor privédoeleinden te gebruiken.

Ik kan mij voorstellen dat in de nabije toekomst overheidsbudgetten elektronisch worden voorzien van een stemmetje dat iedere keer wanneer men er gebruik van wil maken, vriendelijk doch indringend vraagt: 'Is dit wel een rechtmatige en doelmatige besteding?' Maar zo ver zijn we nog niet. We moeten het dus hebben van toezicht, controle en vooral van het eigen normbesef van degenen aan wie publieke middelen zijn toevertrouwd.

Hoe het zit met dat normbesef, werd laatst treffend geïllustreerd door een breed onderzoek van RTL-Nieuws naar de besteding van fractiegelden in gemeenten. De redactie had 300 fracties in de 70 grootste gemeenten bevraagd over de besteding van de vergoeding die men als fractie uit de gemeentekas krijgt voor deskundigheidsbevordering en ondersteuning van het fractiewerk. Zoals dat hoort bij een journalistiek product, werden de resultaten stevig neergezet: 'Veel gemeenteraadsleden smijten geld over de balk dat is bedoeld voor de ondersteuning van het fractiewerk. Soms kopen ze er wijn van, of dure dinertjes of cadeautjes voor zichzelf.'

Inderdaad had RTL een aantal bestedingen aan het licht gebracht waarbij men zonder meer vraagtekens kan plaatsen. De PvdA-ers in Haarlemmermeer die het voor de fractie als geheel bedoelde geld gebruiken voor hun persoonlijke afdracht aan de partij, Beter voor Dordt dat na fractieoverleggen 180 flessen wijn soldaat heeft gemaakt, of de Amersfoortse fracties die volgens de kascommissie `zo royaal dineren dat openbaarmaking daarvan het imago van de politiek negatief zou kunnen beïnvloeden'. Ontwapenend was raadslid Neeleman van de Lansingerlandse eenmansfractie Partij Neeleman. Zijn auto was bekrast, volgens hem om politieke redenen. Daarom had hij bij wijze van schadevergoeding het complete fractiegeld van €1.400, - naar zijn persoonlijke rekening overgeboekt. Op de vraag van de redacteur of hij dat terecht vond, antwoordde Neeleman zelfverzekerd: 'Jazeker, 100%. Ik sta er 100% achter, anders had ik het zo niet gedaan.' Hier zit wel erg weinig afstand tussen beoordelaar en beoordeelde.

Toch wijzen de resultaten van het RTL-onderzoek niet op grote integriteitsproblemen. Enkele van de 'misstanden' zijn bij nadere beschouwing eerder aandoenlijk. Bij de algemene ledenvergadering van Forza! in Haarlemmermeer werden bijvoorbeeld niet alleen 51 alcoholische consumpties genuttigd, maar ook 10 plakjes worst en 20 x 'warm gesorteerd’. Als dat geld over de balk smijten is, dan toch op zijn Madurodams. 

Voor het overige maakt het onderzoek het volgende duidelijk: de regels en procedures zijn nogal onduidelijk en het toezicht op de besteding van het geld blijkt in de praktijk niet altijd even goed te functioneren. (Zou het misschien een idee zijn om gemeenten elkaar te laten controleren?). Maar het onderzoek leert ook dat de fracties in ruime meerderheid hun best doen om zorgvuldig met gemeenschapsgeld om te gaan. Dat hoort ook zo en het totaalbeeld is in werkelijkheid dus redelijk positief. Waar het toezicht en de transparantie nog onvoldoende goed geregeld zijn, ligt er een schone taak voor de nieuwe gemeenteraden.

Harm Brouwer is voorzitter van de Onderzoeksraad Integriteit Overheid