Gemeenten vragen onmogelijke van ambtenaar

Veertig jaar geleden zocht de overheid klerken en commiezen, vandaag de dag ambtenaren 3.0. Een speurtocht door personeelsadvertenties gedurende deze vier decennia laat zien dat de werkgever steeds meer verwacht.

De onderzoekers Peter Kruyen (Radboud Universiteit) en Shelena Keulemans MSc (Erasmus Universiteit) ploegden de advertentiepagina’s van 37 jaargangen Binnenlands Bestuur door op zoek naar gevraagde persoonlijkheidskenmerken van gezochte medewerkers. De onderzoekers vroegen zich af of er verschil zou zitten tussen de eisen die de werkgever in de vroege jaren tachtig stelde met die in de jaren negentig en nog weer later. Begin jaren tachtig bleken gemeentelijk werkgevers amper naar persoonskenmerken te vragen, ‘alsof je als medewerker bij de overheid enkel en alleen de formele regels hoeft uit te voeren of volgens die lijn je functie moet uitoefenen’, aldus Kruyen.

Onpersoonlijk
Als er al expliciet naar werd gevraagd, dan is de top vijf: zelfstandig, organisator, praktisch, dynamisch en krachtig. Maar, waarschuwen de onderzoekers, het gaat in absolute zin om heel erg weinig vermeldingen. Opvallend, maar niet verbazingwekkend, zegt Shelena Keulemans. ‘Dat er niet of nauwelijks naar persoonsfactoren wordt gevraagd in die tijd onderschrijft eigenlijk precies onze vooronderstelling. Dit-is-de-functie, dat-moet-je-doen, past heel goed bij de traditionele opvatting van waarvoor de publieke sector stond: formeel onpersoonlijk.’

Conservatief
Onder invloed van New Public Management zou, zo veronderstelden ze, zou de overheid vanaf midden jaren tachtig op zoek gaan naar een nieuw type ambtenaar. Veel, zo niet alles, moest immers anders. Rijk, provincies en gemeenten moesten als een bedrijf worden gerund: zakelijker en vooral ook kosten-efficiënt met de burger in de rol als klant.

Dat moest terug te zien zijn in de personeelsadverenties in die jaren qua gevraagde competenties op het persoonlijke vlak. Te denken valt dan aan termen als klantgericht, ondernemend, flexibel, creatief. Troffen de onderzoekers dat ook aan? Niet dus, althans niet in die mate die je misschien zou verwachten, aldus Kruyen en Keulemans. ‘Dat kan erop duiden dat verandering langzaam gaat. Dat de theorie er wel is, maar dat de praktijk op de werkvloer een andere is’, suggereert Kruyen. ‘Het kan er ook op wijzen dat gemeenten relatief conservatief zijn, en niet meteen meegaan met een trend. Of dat degenen die de advertentieteksten opstellen nog minder ver zijn dan de managers aan de top die roepen dat het anders moet.’

Extravert
Pas halverwege de jaren negentig neemt het expliciet vragen naar persoonlijkheidskenmerken een opvallende vlucht. Wat je ziet opkomen, is openheid, flexibiliteit, extravert. Later, als duidelijk wordt dat er behoorlijk wat nadelen kleven aan de bedrijfsmatige NPM-benadering – sommige bestuurders en ambtenaren tonen zich iets te ondernemend – vertaalt zich dat met name in een toenemende vraag naar integere medewerkers.

Intussen is de maatschappij echter, mede als gevolg van de digitalisering en de globalisering, danig veranderd. En die netwerksamenleving, vraagt om een andere overheid. Centraal erin staan samenwerking, participatie en flexibiliteit. De overheid ziet zichzelf niet langer als allesbepalende, bovenliggende partij, maar stelt samen met burgers en bedrijven doelen op. Welke dat zijn en hoe ze worden bereikt, staat op voorhand niet vast. Dat vraagt, wederom, om een ander type medewerker. ‘De ambtenaar 3.0, zo je wil’, zegt Keulemans. ‘Iemand die communicatief vaardig en sensitief is en open staat voor andermans inbreng.’ En precies dat soort kenmerken die daarmee samenhangen nemen toe in de personeelsadvertenties vanaf 2010. De top vijf: flexibel, krachtig, communicatief, enthousiast en ambitieus.

Onzekerheid en stress
Verrassend? Nee. De verrassing schuilt ergens anders in. Wat blijkt namelijk? Personeelskenmerken die 30 jaar geleden in vacatureteksten als pre golden, zoals praktisch en analytisch, zijn niet verdwenen maar slechts ingehaald door andere termen. De top tien van toen bevat nagenoeg dezelfde personeelskenmerken als die van vandaag de dag. Kruyen: ‘Dat betekent dat werkgevers steeds meer van hun medewerkers verlangen. Het is én-én geworden.’ Ze vragen nog net niet van ze tegelijk introvert en extravert te zijn, maar voor het overige moet je om aan alle vereiste persoonlijke kenmerken te kunnen voldoen als ambtenaar bijna een Barbapapa zijn: je moet als ambtenaar voorzichtig, gedisciplineerd en precies zijn en tegelijk ook open, omgevingsbewust en politiek sensitief. ‘Alles loopt door elkaar heen’, aldus de wetenschappers.

Kruyen en Keulemans sluiten niet uit dat de karrevracht aan talenten die van individuele ambtenaren wordt gevraagd, aanleiding vormt voor heel veel stress bij medewerkers. ‘Je kunt natuurlijk nooit aan alle verwachtingen tegelijk voldoen’, zegt Keulemans.

Lees het hele artikel in Binnnenlands Bestuur nummer 5, 9 maart 2018 (inlog)