Can do-ambtenaar bedreiging voor rechtsstaat

Ambtenaren en bestuurders moeten de moed hebben om de rechtsstaat te verdedigen en niet alleen kijken naar effectiviteit en efficiency, vindt professor Frits van der Meer.

Volgens Van der Meer, hoogleraar comparative public sector and civil service reform aan de Universiteit Leiden, vormt met name de zogeheten can do-ambtenaar een bedreiging voor de democratische rechtsstaat. Dat is de ambtenaar die de bestuurder niet tegenspreekt.

De can do-ambtenaar moet volgens Van der Meer doeleinden realiseren, zonder tegenspraak te geven. Dat vertaalt zich ook door naar lager in de organisatie. De can do-ambtenaar is onmiskenbaar populairder geworden, al is dat op gemeentelijk niveau minder te merken. Maar zeker wel op departementaal niveau.

‘Ministers staan vooral onder enorme druk van volk en media om zaken te realiseren. Ze moeten prestaties leveren. Belemmeringen zijn dan vervelend. Ze presenteren zich dan als mensen die de problemen zullen oplossen, als zij mogen beslissen. Vooral zwakkere politici zoeken naar appraisal. Sterke politici hebben ook een sterke visie en daar minder last van.’

Kritisch
De geringere bereidheid van bestuurders om te luisteren naar tegenargumenten van de ambtelijke staf (‘appraissal’) ziet Van der Meer als een van de oorzaken voor de aantasting van de democratische rechtsstaat.  De wens van deze bestuurders is om daarvoor in de plaats can do-ambtenaren aan te stellen, zo verkondigde hij onlangs op een lunchlezing van het CAOP in Den Haag.

Van der Meer: ‘Ik zat in een bezwaarschriftencommissie van een departement. We moesten advies geven aan de secretaris-generaal en omdat je met publieke zaken bezig bent, kwamen zaken soms terecht bij de Raad van State. Ambtenaren moesten een besluit dan verdedigen. Een ambtenaar was heel blij dat hij de zaak had gewonnen. “Mooi dat de advocaat niet zag dat het niet klopte.” Nee, zei ik, je hebt verloren. Je moet niet alleen een doel bereiken, maar ook recht doen aan en opkomen voor het algemene publieke belang.’

De can do-ambtenaar mag volgens Van der Meer niet in de plaats komen van de kritische ambtenaar. ‘Sommige bestuurders vergeten wel eens dat je van tegenspraak beter wordt. Het is lastig, maar uiteindelijk worden jij en het besluit beter. Een gedragsverandering bij ambtenaren en bestuurders is heel moeilijk. Waarom? Zijn ze dom? Nee. Ze zijn ook ter beste wille. Maar ze moeten ook prestaties leveren, zaken oplossen. En in het spel van de politiek zit ook het willen scoren. Als je spreekt over een cultuurwijziging, dan is die per definitie heel moeilijk te bereiken. Ambtenaren en bestuurders moeten moed tonen.’

Carrière
Of overheden ook meer op deze ambtenaren selecteren, is moeilijk te bepalen, aldus Van der Meer. ‘Een paar jaar geleden waren zowel de can do-ambtenaar als de ‘gewone’ ambtenaar aanwezig. De inhoudelijk sterkere ambtenaren bleken toch betere carrières te hebben. Op korte termijn is geen tegenspraak misschien mooi, maar op langere termijn wil je dingen verbeteren en heb je inhoud nodig.’

Ministers vinden het volgens de professor toch wel gemakkelijk als ambtenaren weinig tegenspraak geven. ‘Maar mensen van je eigen partij binnenhalen blijkt heel moeilijk en ook niet het geval te zijn. Vaak zitten je ergste tegenstanders in je eigen partij. Je zag het destijds tussen Sorgdrager en Docters van Leeuwen van D66.’
Van der Meer vraagt zich af waar de tegenspraak wel is als je iemand aanstelt die precies zo denkt als jij.  ‘Ga je je dan niet in een te klein kringetje begeven? Word je dan niet bedrijfsblind? Je kunt beter mensen hebben die kritisch meedenken.’

De democratie staat volgens meer kenners onder druk. Zo sprak voormalig vice-voorzitter van de Raad van State, Herman Tjeenk Willink, tijdens het parlementair onderzoek door de Eerste Kamer naar privatisering en verzelfstandiging,  dat de democratische rechtsstaat is verzwakt als gevolg van het op afstand plaatsen van politieke verantwoordelijkheden, het uitbesteden van taken aan de markt, het teruglopen van inhoudelijke kennis bij de rijksoverheid en de kleinere rol voor het maatschappelijk middenveld.

Funest
Van der Meer legt uit dat de rechtsstaat basaal is voor het hele leven en onze omgangsvormen en regels bepaalt. ‘Een overheid die zich niet aan de regels houdt, kan arbitrair optreden. Een moderne samenleving kan niet zonder een rechtsstaat.’ Als de burger ziet dat de overheid allerlei maatregelen neemt en zich niet aan de eigen regels houdt, waarom zouden zij zich dan nog wel aan de regels houden? ‘Een ambtenaar die zelf de regels breekt, is wat betreft dat laatste funest. Mensen accepteren de rechtsstaat, maar als vertrouwen in de overheid wegvalt, staat deze onder druk.’

Met dank aan Margaret Thatcher
De can do-ambtenaar werd ooit geïntroduceerd door Margaret Thatcher onder het motto: ­‘visie hebben doen wij al.’ De Britse prime minister stond aan de basis van de vermanaging van het openbaar bestuur. Een oorzaak die critici aanwijzen als aantasting van de democratische rechtsstaat is de introductie van dat New Public Management.

De vermanaging van het openbaar bestuur ging gepaard met minder aandacht voor en interesse in politieke en legaliteitsvragen. ‘Dat is een vorm van oplossingsgericht denken en dat gaat natuurlijk een stuk gemakkelijker zonder die lastige regels’, aldus de Leidse hoogleraar comparative public sector en reform Frits van der Meer.