Met een prijsvraag stimuleer je innovatie

Gemeenten, provincies en het rijk grijpen naar nieuwe manieren om innovatieve oplossingen te stimuleren. Loes Engelen, teamleider subsidies van de provincie Noord-Brabant: ‘Je kunt subsidieregelingen de wereld ingooien en kijken wie erop afkomt. Maar je kunt ook gelijkwaardiger samenwerken met burgers en organisaties. Daar horen andere vormen van financiering bij.’

Noord-Brabantse studenten krijgen de kans om 40.000 euro te winnen als ze artificial intelligenceoplossingen bedenken voor maatschappelijke vraagstukken, bijvoorbeeld op het gebied van klimaat of gezondheidszorg. Hiervoor zijn alle mbo-, hbo- en wo-instellingen in de provincie benaderd. Een onafhankelijke jury stelt vast welk project het beste is. De winnaars kunnen het geld gebruiken om hun plan verder te ontwikkelen.

‘Met zo’n prijsvraag stimuleren we innovaties’, zegt Monique Bakker, subsidieadviseur bij de provincie Noord-Brabant. ‘En we bereiken groepen die we met een subsidieregeling waarschijnlijk niet zouden bereiken.’ Brabant deed al meer ervaring op met prijsvragen. Een paar jaar lang organiseerde de provincie de zogenoemde Dorpenderby, een prijsvraag waarbij bewonersgroepen ideeën konden indienen voor projecten om de leefbaarheid in hun dorp te verbeteren. Een onafhankelijke jury bepaalde wat de beste ideeën waren, samen met burgers die mee konden stemmen. De winnaars kregen coaching en financiering om hun idee uit te voeren. ‘Met een prijsvraag bewerkstellig je burgerparticipatie’, zegt Loes Engelen, teamleider subsidies bij de provincie.

Innovatief

Steeds vaker grijpen gemeenten, provincies en het rijk naar nieuwe manieren om innovatieve oplossingen te stimuleren of maatschappelijke initiatieven te ondersteunen. Waar vroeger simpelweg subsidie werd toegekend, geven overheden financiële steun tegenwoordig ook vaak in een andere vorm. ‘De term subsidie schrikt een beetje af’, zegt Bakker. ‘Het creëert afstand. Daarom zoeken we naar manieren om het instrument zo toe te passen dat het toegankelijker en aantrekkelijker wordt.’

De prijsvraag voor studenten is daar een voorbeeld van. Een ander voorbeeld is matchfunding. Burgers of organisaties halen geld op met een crowdfundingplatform en de gemeente of provincie legt een bedrag bij. Op die manier kwam in de provincie Zuid-Holland de financiering van zonnepanelen bij huizen van woningcorporaties tot stand. ‘Dit project kwam onder druk te staan toen de bank die zou financieren afhaakte’, vertelt Wouter van Dijk, business case-analist bij de provincie Zuid-Holland. De ondernemer die het project zou uitvoeren, startte een crowdfundingactie, waarop burgers konden intekenen. Zo werd er 170.000 euro opgehaald. De provincie legde 30.000 euro bij, zodat het project kon worden gerealiseerd.

‘Het is redelijk complex om zoiets op te zetten, maar zo’n project biedt alleen maar voordelen’, stelt Van Dijk. ‘De energierekeningen van de bewoners van de huurhuizen gaan omlaag, we dragen bij aan schone energie, en de crowdfunddeelnemers die geld ingelegd hebben, krijgen een hoger rendement op hun inleg dan ze op een spaarrekening krijgen.’

Ook Noord-Brabant probeerde matchfunding van de grond te krijgen in een project dat samenwerking tussen lokale organisaties beoogde. ‘Bijvoorbeeld dat de schildervereniging de kantine van de voetbalclub mag gebruiken als atelier’, zegt Bakker. Het geld voor eventuele aanpassingen – betere verlichting, aanschaf van schildersezels – zou via crowdfunding worden opgehaald bij de schildervereniging, terwijl de voetbalclub gratis de kantine beschikbaar zou stellen. ‘Als de crowd 1.000 euro bij elkaar had gebracht, zou de provincie 2.000 euro bijleggen’, aldus Bakker. De provincie koos hier uiteindelijk niet voor, omdat de verantwoordelijke gedeputeerde het instrument matchfunding als relatief onbekend en nog te risicovol zag en verwachtte dat de verschillende initiatieven te veel op elkaar zouden lijken.

Jammer, vindt Bakker. ‘De meerwaarde van matchfunding is de sociale controle. Allerlei partijen leveren een bijdrage, dus ze zien er allemaal op toe dat de afspraken  worden nagekomen. Dan verminder je de controle van de provincie. Je maakt partijen zelf verantwoordelijk. Dat is het mooie.’ Ze wijst erop dat matchfunding ook goed aansluit bij het bevorderen van burgerparticipatie. ‘Het is laagdrempelig. Ik geloof er heel sterk in. Je kunt het op allerlei manieren toepassen.’ Als voorbeeld noemt ze een groep tuinders die samen wil onderzoeken hoe ze energiezuiniger kunnen produceren. ‘Als de provincie dat een goed initiatief vindt, kan de provincie matchen door geld bij te leggen. Je hoeft weinig richting te geven, wat je bij een subsidieregeling wel moet doen. En je hoeft minder te controleren, want de tuinders spreken elkaar aan.’

Doelen bereiken

De provincies Zuid-Holland en Noord-Brabant maken deel uit van Financieren in Netwerken (financiereninnetwerken. nl), een hulpmiddel voor gemeenten, provincies en het rijk om de juiste financieringsvormen te vinden bij de doelen die ze willen bereiken. Onlangs heeft de provincie Gelderland zich aangesloten, en ook verschillende universiteiten doen mee aan Financieren in Netwerken. ‘Zij zorgen voor de juridische, bestuurskundige en economische onderbouwing’, zegt Engelen, die deel uitmaakt van het kernteam van Financieren in Netwerken. Zo vindt er geregeld promotieonderzoek plaats naar de voors en tegens van verschillende financieringsvormen. Informatie hierover wordt op de website gepubliceerd.

‘De achtergrond van Financieren in Netwerken is dat de overheid niet meer zo hiërarchisch wil zijn’, aldus Engelen. ‘Je kunt continu allerlei subsidieregelingen de wereld ingooien en afwachten wie die subsidie aanvraagt. Maar je kunt ook op een gelijkwaardiger manier samenwerken met andere overheden, burgers en organisaties. Daar horen andere manieren van financiering bij dan de klassieke subsidie.’

De website bevat een keuzetool waarop gemeente- en provincieambtenaren kunnen aangeven wat ze precies willen bereiken met de financiering. Vervolgens komt de meest passende financieringsvorm in beeld. ‘Je hoeft het wiel niet uit te vinden. Je ziet de juridische kaders, de risico’s en de kansen’, zegt Bakker, die ook in het kernteam zit. ‘Het gaat vaak niet alleen om geld’, zegt Engelen. ‘Misschien wil je je profileren als overheid, of groepen burgers bereiken die je anders niet zou bereiken. Die belangenkunnen net zo zwaar wegen als zo goedkoop mogelijk willen werken in de uitvoering.’

Vrije ruimte

Jacobine van den Brink, hoogleraar bestuursrecht aan de Universiteit van Amsterdam en lid van het kernteam van Financieren in Netwerken, zegt: ‘Als je draagvlak onder burgers wilt, kies je sneller voor matchfunding; als je innovatieve ideeën wilt ophalen uit de markt is een prijsvraag een goed idee.’ Bakker zegt: ‘We zijn natuurlijk gebonden aan regels. Bij alles wat je doet moet je kijken naar wat er precies staat in de Provinciewet, de Algemene wet bestuursrecht (Awb) en de subsidietitel. Maar er is ook vrije ruimte. Als je daar creatief mee omgaat, maak je een instrument dat rigide aanvoelt toch flexibel.’

Ik merk bij overheden en ontvangers dat subsidie een negatieve connotatie heeft

Hoewel financieringsvormen als prijsvragen en matchfunding klinken als nieuwe instrumenten, zijn het in de praktijk meestal subsidies of aanbestedingen. ‘Ik merk bij overheden en ontvangers dat subsidie een negatieve connotatie heeft’, zegt Van den Brink. ‘Alsof je geld in de put gooit. Je ziet het niet meer terug. Dat hoeft natuurlijk helemaal niet. Het hangt ervan af wat je regelt. Het grappige is dat overheden nog steeds subsidie verstrekken, maar het vaak een andere naam geven.’

De voorbeelden van matchfunding die Van den Brink kent, vallen allemaal onder de noemer subsidie. ‘Er is crowdfunding en de overheid legt geld bij.’ Volgens haar ligt het ingewikkelder als de overheid de subsidie verstrekt aan het crowdfundingplatform en het platform laat beslissen over de besteding van de subsidie. ‘Dat kan wel, maar het is de vraag of dat wenselijk is. Dan geeft een privaatrechtelijke organisatie overheidsgeld uit. Een privaatrechtelijke entiteit kan een bestuursorgaan zijn. Maar dan gelden er speciale criteria en vaak wordt daar niet aan voldaan.’ Van den Brink stelt dat dit nadelig kan zijn voor de rechtsbescherming van degene die geld aanvraagt bij het platform. Wie een subsidieaanvraag doet, kan bij een afwijzing aankloppen bij de bestuursrechter. Maar waar moet je heen als het private crowdfundingplatform jouw aanvraag afwijst?

Complex

Ook het geld dat inzenders kunnen winnen bij een prijsvraag, is doorgaans een subsidie. ‘Als er echt iets concreets uit moet komen dat de overheid zelf wil gebruiken, kun je het beste met een aanbesteding werken’, adviseert Van den Brink. ‘Dan geef je als overheid een opdracht en heb je invloed op het eindresultaat. Maar aanbestedingsprocedures zijn complex. Er bestaan aanbestedingsprijsvragen, maar over het algemeen is het eenvoudiger om een prijsvraag op te zetten als subsidie.’

Het lastige is dat je vervolgens maar moet afwachten of de winnaars het geld gebruiken om hun idee daadwerkelijk uit te voeren. ‘Je hebt geen garanties’, zegt Van den Brink. ‘In theorie moet de winnaar de prijs terugbetalen als er niets mee gedaan wordt, maar je wilt natuurlijk liever dat het winnende idee wel wordt uitgevoerd.’ Dat kan door aan het subsidiebesluit een uitvoeringsovereenkomst toe te voegen, stelt Van den Brink. ‘Dan weet je zeker dat het project wordt uitgevoerd. Als dat niet gebeurt, kun je bij de burgerlijke rechter nakoming eisen. Maar dat zul je als overheid bij iets leuks als een prijsvraag niet snel doen.’

Bakker zegt: ‘De subsidiebeschikking die je normaal maakt, moet je aanpassen. Want je wilt geen accountantscontrole over een dorpsproject als het verbeteren van een buurthuis.’ Ze vertelt dat ook het bepalen van de hoogte van de prijs een lastig onderdeel is bij het organiseren van een prijsvraag. ‘We zijn gewend aan een sluitende en realistische begroting, maar zo zit een prijsvraag niet in elkaar. Maar hoe weet je dan wat een reëel bedrag is? Dat is best een puzzel.’

Bovendien levert het organiseren van een prijsvraag extra werk op. Bijvoorbeeld omdat er een jury moet worden samengesteld. ‘Je maakt van het subsidiebegrip in de Awb een prijsvraag, dus je moet de jury goed instrueren’, zegt Bakker. ‘Zij moeten bijvoorbeeld vastleggen wat hun afwegingen zijn, want ze nemen een voor bezwaar vatbaar besluit. Normaal is dat niet zo bij een wedstrijd. Als jij meedoet aan The voice of Holland en je verliest, kun je niet naar de bestuursrechter stappen. Nu wel.’ Ze adviseert: ‘Laat juristen even meekijken als je een andere vorm van financiering zoekt. Soms is het best even stoeien om de juiste terminologie te vinden.’