Aanpak milieucriminaliteit: het moet beter!

In Nederland wordt de leefomgeving gekoesterd als bron van gezondheid, welzijn en welvaart. Toch staat deze leefomgeving onder druk door vormen van criminaliteit die zich grotendeels aan het zicht onttrekken: milieucriminaliteit. De aard en omvang daarvan zijn ernstig, structureel en ondermijnend voor zowel ecologische als maatschappelijke systemen. Recente analyses van toezichthouders bevestigen dit beeld en wijzen op nieuwe kwetsbaarheden, onder meer in afvalketens en bij internationale handelsstromen. Tijd dus voor een stevig, positief kritisch geluid: waar staan we, wat moet beter en vooral – hoe krijgen we het wél voor elkaar?

Enorme schade

Milieucriminaliteit in Nederland kent vele gezichten: van mestfraude tot afvaldumping, van illegale handel in gewasbeschermingsmiddelen tot oliefraude en van vuurwerkcriminaliteit tot de handel in beschermde diersoorten. Het gemeenschappelijke kenmerk is financieel gewin ten koste van milieu, gezondheid en eerlijk ondernemerschap. Vaak worden mazen in wetgeving benut of ontstaat een papieren werkelijkheid, waarin vervuiling wordt verhuld door fraude met certificaten en rapportages. Hoewel de schade moeilijk te kwantificeren is, gaan schattingen uit van miljardenverliezen in volksgezondheid, natuur en maatschappelijke schade. Daarbij is er een grijs gebied waarin legale bedrijven – al dan niet bewust – betrokken raken bij illegale handelingen, wat leidt tot ondermijning van het overheidsgezag.

Opsporing en vervolging vereist expertise

Recent onderzoek signaleert dat onder andere de kunststofafvalketen ernstig kwetsbaar is. Criminele actoren maken misbruik van ondoorzichtige handelsstructuren waarbij gebruik wordt gemaakt van niet-vergunningplichtige schakels, buitenlandse doorvoer en gebrekkige ketencontrole. Ook nieuwe Europese verplichtingen rond onder meer F-gassen en ontbossingsvrije producten brengen risico’s op fraude en smokkel met zich mee. De opsporing en vervolging van milieucriminaliteit is specialistisch en vraagt veel kennis, samenwerking en doorzettingsmacht. Politie, ILT, NVWA, omgevingsdiensten en het Functioneel Parket vervullen ieder hun rol. Maar ondanks goede intenties en betrokkenheid van professionals is de effectiviteit in de praktijk vaak (te) laag. Wat goed gaat: er is brede erkenning van het probleem, er zijn heldere analysekaders zoals het ketenperspectief en de bereidheid tot samenwerking groeit. Wat beter kan: de informatiepositie is versnipperd, signalen blijven regelmatig ongezien en opsporingscapaciteit is beperkt. Bewijslast is vaak complex en de uiteindelijke straffen missen afschrikwekkende werking.

Duurzame aanpak gewenst

Bij toezicht op afvalstromen blijkt dat veel handelaren zich buiten zicht houden: ze hebben geen fysieke locatie, zijn niet vergunningplichtig of opereren over de grens. De fragmentatie van het toezicht – ook tussen gemeenten en regio’s – bemoeilijkt effectief optreden. Zonder structurele investering in kennis, samenwerking en juridische vernieuwing blijft de aanpak reactief en kwetsbaar. Op papier is de prioritering van milieucriminaliteit zichtbaar, bijvoorbeeld via nationale beleidskaders en de Strategische Milieukamer. In de praktijk blijft structurele urgentie echter uit. Bij grote incidenten klinkt er publieke en politieke verontwaardiging, maar dit leidt zelden tot een duurzame aanpak. Toezicht op vergunningen is onderbedeeld, milieudiensten opereren onder bestuurlijke druk en de investeringen in toezicht en handhaving blijven achter bij de ambities.

Cultuuromslag

Nieuwe regelgeving legt extra verantwoordelijkheden bij overheden en bedrijven maar het toezicht daarop is nog onvoldoende ingericht. Dit vraagt om beleidsmatige regie en programmatische voorbereiding in plaats van crisisgestuurde actie. De aanpak van milieucriminaliteit vraagt een cultuuromslag – niet alleen bij uitvoerende diensten, maar ook bestuurlijk en politiek. Er is dringend behoefte aan meer focus op prioritaire delicten, meer scherpe keuzes in de inzet van capaciteit en meer samenhang in de aanpak. De praktijk leert dat versnippering, bestuurlijke vrijblijvendheid en afhankelijkheid van lokale politieke wil grote belemmeringen vormen voor effectiviteit.

Het is tijd om het tij te keren met een krachtige, gerichte aanpak op drie fronten:

1. Nationale programmatische aanpak voor prioritaire milieudelicten: Richt per thema (mestfraude, illegale gewasbeschermingsmiddelen, afvalcriminaliteit) een landelijk ketenteam op met analyse, toezicht, handhaving, opsporing en vervolging. Zorg voor een programmabudget en beleidsmatige regie (ministeries van IenW en JenV gezamenlijk). Geef binnen deze teams ook expliciete aandacht aan complexe afvalstromen, internationale ketens en niet-vergunningplichtige actoren.
2. Wetgeving en sanctionering actualiseren: Maak fraude met milieugegevens, vergunningen of rapportages een zwaarder economisch delict. Herzie de strafmaat zodat deze afschrikwekkender wordt. Vergroot de mogelijkheden voor bestuurlijke boete, stillegging en ‘naming and shaming’. Pas wet- en regelgeving aan op nieuwe Europese kaders zoals de F-gassenverordening en de ontbossingsverordening.
3. Versterk de preventieve infrastructuur: Zorg voor betere ketenregulering, grotere transparantie en betrokkenheid van sectoren via convenanten met handhaafbare afspraken. Zet stevig in op awareness, integriteitsbevordering en real-time informatiedeling binnen toezichthoudende netwerken.

Tijd om in actie te komen

Geef prioriteit politieke tanden. Laat milieucriminaliteit niet langer een blinde vlek blijven. Zet integrale preventie en repressie centraal in de aanpak. Alleen dan houden we Nederland écht schoon, leefbaar, veilig én rechtvaardig. Want wie de regels overtreedt, moet dat voelen – en wie zich eraan houdt mag op bescherming rekenen. Zo simpel is het.