'Wij proberen altijd het hoofd én het hart te gebruiken'

Kan de wetgeving rondom bijstandsfraude niet wat soepeler? Die vraag riep de 'boodschappenaffaire' de afgelopen weken in menig gemeenteraad op. Ja, vinden wethouders Peter Heijkoop (Dordrecht) en Hedwich Rinkes (Heerenveen). Maar je moet ook als gemeente het lef hebben om de randen van de wet op te zoeken.

Te streng
Wethouder Hedwich Rinkes (werk en inkomen, CDA) overleefde afgelopen donderdag een motie van afkeuring van haar gemeenteraad. Toch vond een derde van de raad dat het handelen van het college niet door de beugel kon. Ter discussie stond de zaak van een inwoner die een terugvordering van ruim 14.000 euro op de bijstandsuitkering had gekregen omdat ze af en toe boodschappen van haar ouders kreeg. Die terugvordering was onterecht, bleek later uit onderzoek van de bezwarencommissie.

De kwestie kwam aan het licht in de nasleep van een casus in de gemeente Wijdemeren die de 'boodschappenaffaire' is gaan heten. Die zaak inspireerde lokale en landelijke volksvertegenwoordigers om vragen te stellen over hoe we in Nederland omgaan met vermeende bijstandsfraude. Is de wetgeving te streng? Worden onschuldige burgers daarvan het slachtoffer? Hebben gemeenten ruimte om in schrijnende gevallen van de regels af te wijken?

Giften
Ook wethouder Rinkes ontkwam niet aan die vragen. Als antwoord op de kritiek vanuit de raad, besloot ze om meer ruimte te bieden voor giften aan inwoners in de bijstand. Ze wil dat bijstandsgerechtigden in het vervolg 1200 euro per jaar aan giften mogen ontvangen zonder dat ze dat hoeven te melden bij de sociale dienst. Ook stelt ze een onderzoek in naar alle gevallen waarin de gemeente de afgelopen jaren een terugvordering op een bijstandsuitkering heeft uitgevoerd. Ze wil daarbij ook te weten komen hoe inwoners het handelen van de gemeente hebben ervaren.

Hoofd en hart
Dat betekent overigens niet dat ze vindt dat het college fouten heeft gemaakt. 'Je maakt in dit soort zaken altijd een afweging: een de ene kant moet je de wet uitvoeren, aan de andere kant wil je naast je inwoners staan. Wij proberen altijd het hoofd én het hart te gebruiken. Als we naar deze casus kijken, dan zien we dat het hoofd meer de overhand heeft gehad en het hart wat te weinig is toegepast. Had dat niet mogen gebeuren? Het liefst niet, maar het is ook mensenwerk.'

Toch heeft de grote belangstelling van de media, net als gesprekken met raadsleden, het college, ambtenaren en inwoners, Rinkes ervan overtuigd dat een onderzoek nodig is. Het onderzoek moet wat Rinkes betreft licht werpen op het dilemma tussen het correct uitvoeren van de wet en het beschermen van de meest kwetsbare inwoners – of, in haar woorden, het gebruiken van het hoofd én het hart.

Simpeler
Ook los van het onderzoek heeft ze zelf al een aantal lessen getrokken uit de boodschappenkwestie. 'Ik ben me er meer van bewust geworden dat de bijstand sober is. Het is eindjes aan elkaar knopen. Als mensen daar voor langere tijd in zitten, zetten we die mensen dan wel in hun kracht? Bieden we inwoners daarmee wel voldoende perspectief? Die vraagstukken zijn veel meer naar boven gekomen.'

Rinkes zou graag zien dat de Participatiewet, waar de bijstand onder valt, minder complex wordt. 'De Participatiewet heeft allerlei regels waaraan getoetst moet worden. Helpen we daarmee inwoners vooruit of leidt dat ook fouten die misschien niet zo zijn bedoeld?' Voor zowel gemeenten als inwoners zou het volgens haar beter zijn als de wet simpeler en overzichtelijker werd.

Teveel maatwerk
Peter Heijkoop, die spreekt vanuit zijn ervaring als wethouder (werk en inkomen, CDA) in Dordrecht én als VNG-bestuurder op dit thema, denkt ook dat betere wetgeving nodig is. 'In de Drechtsteden proberen wij nuchter, verstandig en zorgvuldig naar alle gevallen te kijken. We passen maatwerk toe om schrijnende situaties te voorkomen. Maar als je veel maatwerk moet toepassen, kost dat veel tijd en dus uitvoeringskosten. Dan kun je ook stellen dat de onderliggende wet niet helemaal deugt.'

Hardheidsclausule
Volgens Heijkoop zijn vrijwel alle gemeenten het erover eens dat de Participatiewet gemeenten meer ruimte moet geven. Heijkoop pleit voor een hardheidsclausule in de wet, die gemeenten het recht geeft om van de wet af te wijken wanneer er onvoorziene en onredelijke gevolgen optreden. Ook de Fraudewet kan beter, vindt Heijkoop. 'De Fraudewet is nu redelijk zwart-wit. Wat voor fraude het ook is, het leidt altijd tot sancties. Wij willen dat er meer onderscheid is naar de ernst van de fraude.' Zo is het hebben van buitenlands bezit of aantoonbaar zwartwerken iets heel anders dan de inlichtingenplicht schenden, aldus Heijkoop.

‘Een beetje lef’
Dat betekent echter niet dat gemeenten nu helemaal geen bewegingsruimte hebben om hun eigen afwegingen te maken. Amsterdams wethouder Rutger Groot Wassink (sociale zaken, GroenLinks) zei onlangs in het NRC dat gemeenten ook 'een beetje lef' moeten tonen in de uitvoering van de wet. Daar is Heijkoop het volledig mee eens: 'Je kan bijvoorbeeld een terugvordering opleggen maar hem niet incasseren. Dat doen wij in sommige gevallen. En als we een vordering hebben, gaan we geen brieven sturen, maar even bellen. We doen ook weinig met incassobureaus, die zetten we alleen in bij kwaadwillende fraudeurs.' Kortom: de regels zijn soms flexibeler dan ze lijken.

Ook Rinkes kan zich vinden in de uitspraak van Groot Wassink. 'Lef tonen, dat is wat wij met de vrijstelling van 1200 euro aan giften willen doen. En ook met het onderzoek dat we laten doen, zullen we moedig moeten zijn. Als wij een gemeente willen zijn waarin we naast elkaar staan, dan moeten we ook het lef hebben om daarin stappen te zetten.'