Verdeelmodellen moeten op de schop

De verdeelmodellen in het sociaal domein moeten worden herzien. Kwalitatief onderzoek heeft uitgewezen dat er discrepanties zitten tussen de verdeelmodellen en de werkelijke uitvoering. Minister Ollongren van Binnenlandse Zaken erkent de noodzaak tot herziening en gaat hierover medio deze maand met de VNG in overleg, schrijft ze aan de Kamer.

Discrepanties

In het onderzoek dat in opdracht van het ministerie van BZK is uitgevoerd door Andersson Elffers Felix (AEF) is een groot aantal potentiële discrepanties onder de loep genomen, die onder meer door gemeenten zijn aangedragen. ‘Daarvan blijkt een deel onderbouwd, een deel nog onduidelijk, en een deel blijkt niet te kloppen’, aldus AEF. Het totaal van de aangetroffen discrepanties tussen de verdeelmodellen en de werkelijke uitvoering geeft ‘voldoende aanleiding voor het herzien van de verdeelmodellen’, aldus AEF. De belangrijkste discrepanties zijn onvolkomenheden in historische gegevens en het gebruik van de maatstaven medicijngebruik en Wajong in de verdeelmodellen jeugd en Wmo, stelt AEF in zijn rapport Zoeken naar balans.

Kostengeoriënteerd

Voor alle verdeelmodellen die op grond van de Financiële-verhoudingswet (Fvw) gemaakt zijn, geldt dat zij niet toegerust zijn om grote beleidswijzigingen op te vangen, concludeert AEF. De modellen zijn kostengeoriënteerd. ‘Beleidswijzigingen kunnen de kostenstructuur fundamenteel veranderen.’ Ook autonome veranderingen worden onvoldoende meegenomen en –gewogen in de maatstaven van de verdeelmodellen. ‘Om die reden is periodieke monitoring en onderhoud van groot belang.’

Beleidskeuzes

Gemeenten ervaren de verdeelmodellen voor de rijksmiddelen uit de integratie uitkering sociaal domein als richtinggevend, zo constateert AEF verder. ‘Het gevolg van deze ontwikkeling is dat het verdeelmodel een eigen werkelijkheid creëert: gemeenten passen hun beleid aan op het budget. Daarmee wordt voorbijgegaan aan de bedoeling van het gemeentefonds als een vrij besteedbaar budget, waarmee gemeenten eigen beleidskeuzes kunnen maken.’

Tekort aan kennis

De kennis van gemeenten over verdeelmodellen schiet tekort en moet worden verbeterd, beveelt AEF aan. ‘Regelmatig is (door m.n. ‘tekort-gemeenten’, red) gewezen op mogelijke onvolkomenheden in verdeelmodellen met redenen die aantoonbaar onjuist zijn. De constatering van een gesignaleerd tekort was nogal eens aanleiding voor kritiek op het verdeelmodel, zonder het tekort te duiden of een relatie te leggen met de inhoud van het verdeelmodel en/of de bredere context van de verdeelsystematiek. Ook het verschil tussen mogelijke effecten van het macrobudget en effecten vanuit de verdeling bleek niet altijd helder te zijn.’

Draagvlak

Belangrijker dan de feitelijke misvattingen over specifieke verdelingen is het draagvlak voor de achterliggende systematiek van financiële verhoudingen, stelt AEF. ‘De bedoeling daarvan is – in de kortst mogelijke formulering – een rechtvaardige verdeling van middelen, die aansluit bij de praktijk van gemeenten en lokale beleidsvrijheid toestaat. Dit perspectief lijkt op teveel plaatsen in het openbaar bestuur uit het blikveld verdwenen te zijn.’

Realisatiecijfers

Bijstellingen van de verdeelmodellen zijn, ook op korte termijn (meicirculaire 2019), nodig, adviseert AEF. ‘Zowel in de wereld van het sociaal domein als in de wereld van verdeelmodellen zal er de komende jaren nog veel verschuiven. Dat is echter geen reden om de verdeelmodellen nu onveranderd te laten. Daarvoor zijn er teveel reële discrepanties te zien die effect hebben op gemeenten.’ AEF vindt dat de verdeelmodellen moeten worden gebaseerd op gemeentelijke realisatiecijfers over 2017. Op basis daarvan moet het meest passende verdeelmodel worden ontwikkeld.

Andere structuur

AEF voorziet dat het nodig is om over een aantal jaren de verdeelmodellen (opnieuw) te herijken. ‘Gezien de transformatie in het sociale domein en het feit dat er nu nog geen uitgekristalliseerde praktijk in gemeenten is, is het goed mogelijk dat de uitgaven van gemeenten over een aantal jaren een andere structuur hebben dan nu. Op dat moment zal ook opnieuw gekeken moeten worden naar de verdeling, ook als deze op korte termijn herijkt wordt.’