Rem op fusies in onderwijs

Gemeenten kunnen zich via de fusietoets teweer stellen tegen de fusiedrang van onderwijsinstellingen. Als het om bijzondere scholen gaat, blijken veel gemeentelijke adviezen echter aan de magere kant. Sinds 2011adviseert de onafhankelijke Commissie Fusietoets Onderwijs (CFTO) de minister van Onderwijs over voorgenomen fusies in het po, vo en mbo. Inmiddels heeft de commissie 135 keer geadviseerd. In 90 procent van de gevallen was het oordeel positief. Dit najaar evalueert de Tweede Kamer de fusietoets.

Een regeltje
‘Als het openbaar onderwijs in het spel is, zien we vaker heel doorwrochte adviezen van het gemeentebestuur’, stelt coördinerend secretaris Renze Portengen. Maar als er sprake is van een fusie in het bijzonder onderwijs, maakt een gemeentebestuur zich er soms met één regeltje vanaf. Jammer, want gemeenten hebben niet voor niets een rol gekregen bij de fusietoets, betoogt CFTO-voorzitter Fons van Wieringen. ‘Het was de uitdrukkelijke wens van de Tweede Kamer dat gemeenten tegenwicht bieden aan het automatisme waarmee gefuseerd wordt. Zij hebben immers belang bij een divers onderwijsaanbod.’ De fusietoets moet voorkomen dat er in een gebied maar één schoolbestuur overblijft. Want ouders, leerlingen en studenten moeten iets te kiezen hebben en niet afhankelijk zijn van een monopolist. Daarnaast waakt de CFTO over de menselijke maat. Het schoolbestuur moet bereikbaar zijn voor leerlingen en docenten zodat ze invloed hebben op beslissingen. En het bestuur moet idealiter deel uitmaken van de maatschappelijke omgeving van de school.

Kosten/baten-analyse  
Daarom toetst de CFTO allereerst of er intern draagvlak is voor de fusie. Besturen moeten een fusie-effectrapportage voorleggen aan de medezeggenschapsraden, die instemmingsrecht hebben bij een fusie. Daarin moeten ze motieven, doelen en gevolgen van de fusie uiteenzetten, maar ook een kosten/baten-analyse maken. Bovendien moeten ze aangeven welke alternatieven voor de fusie zijn onderzocht. In de fusie-effectrapportage moet ook het advies van college van B&W van de betrokken gemeenten zijn opgenomen. De commissie kijkt of deze route goed is afgelegd.

Krimp
Daarnaast toetst de CFTO of het verlies aan keuzevrijheid opweegt tegen de winst van de fusie. Hard nodig, volgens Van Wieringen. ‘Schoolbesturen die te maken hebben met krimp of andere tegenslag, zoeken vaak automatisch een fusiepartner waarmee ze de vaste kosten kunnen delen’, stelt hij. ‘Ze zouden ook hun bestuursbureau kunnen inkrimpen, maar dat is niet zo populair.’

Zelden negatief
Hoewel de CFTO dus zelden negatief adviseert over voorgenomen fusies zijn de brancheorganisaties PO-raad en VO-raad de toets liever kwijt dan rijk. Het zou een duur, bureaucratisch instrument zijn dat het redden van kleine scholen in krimpgebieden onmogelijk maakt en daardoor diversiteit juist in de weg staat. Van Wieringen pareert die kritiek. Hij wijst erop dat regels vorig jaar al zijn aangepast. Scholen die hun leerlingpopulatie in vijf jaar met 15 procent zien dalen, hoeven geen fusietoets aan te vragen. Maar ook als er geen fusietoets is, moeten schoolbesturen een fusie-effectrapportage aan de medezeggenschapsraden voorleggen. Dat is het duurste en tijdrovendste onderdeel van het proces. En het nut van deze fusie-effectrapportage bestrijden de brancheorganisaties niet. Hoewel de schaalvergroting voortschrijdt, vindt Van Wieringen dat de fusietoets toch zijn nut heeft bewezen. ‘De preventieve werking is belangrijk. Door de fusietoets is de vanzelfsprekendheid van een fusie een beetje weg. Besturen worden gedwongen na te denken of fuseren wel de beste oplossing is’, stelt de CFTO-voorzitter.

Lees het hele artikel in Binnenlands Bestuur nr. 14 van deze week (inlog)