‘Mensen willen terug naar het midden’

Depolariseren is vooral een zaak van ‘het uithouden in het midden’, aldus depolarisatie-expert Bart Brandsma. Dat is een wijze les voor burgemeesters. ‘In plaats van veroordelen moet je het vraagstuk iets verder brengen.’

Het is de ochtend na de parlementsverkiezingen in Groot-Brittannië als filosoof Bart Brandsma en ik elkaar ontmoeten in een rumoerige bistro op Utrecht Centraal. We spraken elkaar eerder kort op een landelijke bijeenkomst voor gemeenten ‘De intocht van Sinterklaas: voor iedereen een feest?’ in de gemeente Zaanstad. Daar reflecteerde Brandsma, (de)polarisatie-expert en schrijver van het boek ‘Polarisatie, inzicht in de dynamiek van het wij-zij denken’, op ervaringen van vijf gemeenten met hun depolarisatiestrategie rond Sinterklaas. Maar het Brexit-proces leent zich ook goed voor zijn analyse.    

Heeft de polarisatie gisteren een nieuwe overwinning behaald?
‘Het referendum is het middel om een bevolking te splijten. Grijstinten mogen er niet zijn. Dat is een kenmerk van polarisatie: de brandstofleverancier. Referenda zijn polarisatie-bevorderend, zoals ook een gekozen burgemeester polarisatie-bevorderend is. In België raakt de politiek daardoor ook de burgemeester. Door oneliners blijf je zichtbaar en de burgemeester moet ook met dat spel mee. De vraag is of dat wel zo verstandig is.’

Bevordert een referendum dan niet de democratie?
‘Het is vooral een goed middel om de meerderheid te mobiliseren. Een goede democratie heeft drie elementen: politiek, activisme (de status quo uitdagen) en dialoog. Die dialoog houd je niet alleen in de politiek en ook niet met activisten. Die laatsten willen de dialoog en politiek overbodig maken,  ‘dialogisten’ willen activisten buiten houden en de politiek wil niet altijd met activisten spreken. Eenzijdigheid is het kwaad. En daar begeven mensen zich massaal. In een goede democratie spelen ze alledrie een rol. Een referendum kan de dialoog uitschakelen. Het is geloven in de meerderheid. In sommige gemeenten balen ze ervan dat ze geen meerderheid hebben, maar daar moet het gesprek juist gevoerd worden. Meerderheidsdenken kan de democratie ook uithollen. Stikstof, Zwarte Piet, energietransitie, uiteindelijk moet er een gesprek over plaatsvinden. Met wie voer je dat gesprek? Het heeft geen zin een dialoog te houden met mensen die in een monoloog zijn geïnteresseerd. Dat is een belangrijke les, want de neiging is om dat wel te doen. Daar moeten we ons bewust van zijn.’

Uw boek gaat over ‘leren het midden te houden’. Is het midden altijd het beste?

‘Nee, het is een spel. Als je het goed doet in de politiek, wil je tegenstellingen aanscherpen. Maar als dat het enige spel is, gaat het niet goed. Je moet het midden weer op kunnen zoeken. Democratie zonder polarisatie is stilstand, maar kunnen we ook depolariseren? En met wie? Polariseren gaat heel goed, maar de andere weg vraagt reflectie, zelfkennis en taalgevoeligheid. Elke burgemeester, journalist, docent en ambtenaar heeft dat nodig. Ik tref niet zozeer handelingsverlegenheid aan in bestuurlijk Nederland, maar meer onmacht: hoe doe ik dit? In plaats van: ik wil polariseren. In gemeenteraden zie je zo voor wie polariseren de dagelijkse behoefte is. Twitter is er een fantastisch medium voor. Veel mensen willen weer terug naar het midden. Die kunde is heel lastig te vinden. Wie ben ik? Wat is mijn voorgeschiedenis? Als een burgemeester voor een daklozenopvang gaat staan in een bepaalde wijk, dan maakt het uit van welke partij hij is geweest. Ken je jezelf en jouw krediet? Jouw positie? Mensen willen zichzelf plaatsen, maar je wordt ook geplaatst. Het is een spel tussen de polen, terwijl het midden meekijkt. Het midden versterken is belangrijk voor depolarisatie.’

In welke gemeenten zijn de risico’s van toenemende polarisatie het grootst?

‘Wat ik veel tegenkom is dat openbare orde en veiligheid (OOV) tegenover het sociaal domein staat: wij-zij denken binnen de gemeente. Als OOV bepalend is, dan is er een conflictfocus en missen ze de lange termijnbenadering. Wij-zij zie ik ook wel eens tussen het stadhuis en ‘de onbegrepen buurt’. De buurt heeft het idee dat ze het obstakel zijn, en voelen zich niet gehoord. Als het stadhuis dan denkt: ‘die hebben moeite met verandering, geef ze nog een paar jaar’, dan voelt die buurt dat, terwijl de burgemeester denkt dat het om de inhoud gaat. De grondslag is: elite versus volk. Als je wordt geframed als elite, helpt het niet om je voor te doen als ‘de joviale gewone burger’. Daar prikt iedereen doorheen. Je moet authentiek zijn. Een ambtenaar komt het tegen als een demonstrant tegenover hem staat. Welke rol speel je? Als je de rol zelf niet kunt spelen, heb je een rolverdeling nodig. De politiechef, de burgemeester, die moeten de posities bezetten in het model.’

Welke burgemeesters kunnen of konden goed depolariseren?
‘Ik bewonder Sander Schelberg van Hengelo, want die zie ik switchen tussen de bruggenbouwerrol, het zoeken van bindende nuance en het soms scherp boven de partijen staan. Net als Eberhard van der Laan. Jaap Paans, de burgemeester van Alblasserdam, doet dat ook. Maar met elke naam die ik noem doe ik anderen tekort. Burgemeesters in grote steden zitten niet voor niks op die posities. Die verstaan bruggenbouwen en empathie. Aboutaleb heeft de mogelijkheid te switchen tussen die twee. Soms staat hij boven de partijen. Dat is anders dan Jan van Zanen, maar beiden redden het met wie ze zijn. Remkes kreeg te maken met de inval bij een vergadering van Kick Out Zwarte Piet. Hij bouwde toen even rust in. Iedereen riep: veroordeel het. Soms is het wijs het op te rekken. Eerst de feiten dan de veroordeling. Je moet ‘het uithouden in het midden’. In plaats van veroordelen moet je het vraagstuk iets verder brengen.’

Lees het volledige interview in Binnenlands Bestuur nr. 1 van deze week (inlog)