‘Menselijkheid moet het winnen van het systeem’

Met hart en verstand kunnen inschatten wat een inwoner echt belangrijk vindt en nodig heeft. Dat moeten ambtenaren, vooral in het sociaal domein, doen. Daarnaast moet niet het wantrouwen jegens inwoners voorop staan, maar menselijkheid en compassie met inwoners. Onder de streep levert het nog geld op ook. De toeslagenaffaire laat de noodzaak zien om als overheid vanuit een ander mensbeeld te werken.

Kritische blik

Dat stelt Janny Bakker, voorzitter van de Raad van Bestuur van Movisie en voormalig wethouder in Huizen. ‘De menselijkheid moet het winnen van het systeem en ambtenaren moeten ‘terugpraten’ tegen het systeem.’ Oftewel: regels moeten niet zonder meer worden nageleefd, een kritische blik moet blijven. De overheid moet in haar ogen niet werken vanuit een neutraal mensbeeld, waarbij ervan wordt uitgegaan dat een inwoner het onderste uit de kan wil halen en waarbij doelmatigheid, rechtmatigheid en objectiviteit voorop staan. ‘Dat leidt tot een systeem waarbij je van fraude uitgaat. Doe dat niet: de meeste mensen deugen.’

 

Betekenisvol

Daarbij is de overheid niet neutraal en moet dat ook niet willen zijn, stelt Bakker. ‘Ambtenaren moeten goed luisteren naar wat er leeft en speelt bij een inwoner. En aan hem of haar vragen wat hij of zij echt belangrijk, betekenisvol vindt, waarom het nog niet gelukt is om dat te bereiken en samen te bekijken wat kan helpen om daar wel te komen. Daar zit de crux. Het gaat om de relatie tussen de ambtenaar en de inwoner. Ambtenaren hebben die capaciteit om dat gesprek aan te gaan. Ze zijn ambtenaar geworden om iets voor de samenleving te betekenen.’ In haar in 2019 uitgebrachte proefschrift, waarvan volgende week een publieksversie verschijnt, noemt Bakker dat responsiviteit: het vermogen van professionals om in te schatten wat werkelijk voor de ander van betekenis is. Bij responsiviteit past het zogeheten relationeel mensbeeld, waarbij mensen in relatie staan tot elkaar en waarbij menselijkheid, respect, compassie en wederkerigheid hoog in het vaandel staan.

 

Onorthodoxe oplossingen

Werkend vanuit responsiviteit kan de best passende oplossing voor een inwoner onorthodox zijn en niet in bestaande regels en kaders passen. Laat staan dat de oplossing in het knellende verantwoordingskader past. En toch moet die ambtenaar voor die wellicht niet alledaagse oplossing kiezen, vindt Bakker. In de praktijk gebeurt dat, tot haar opluchting, ook al vaak. ‘Toen ik in tijdens mijn wethoudersperiode responsiviteit in Huizen wilde invoeren, heb ik met veel ambtenaren gesproken. Veel ambtenaren zeiden dat ze al vaak ‘a’ opschrijven, maar ‘b’ doen, in het belang voor de inwoner.’ Sluikwerk heet dat. Ambtenaren hebben daarbij de stellige overtuiging dat de benodigde hulp niet via de bestaande regels kan worden gegeven. Om toch de inwoner op passende wijze te helpen, geven ze wel de in hun ogen noodzakelijk ondersteuning, maar schrijven het onder een andere naam in het systeem weg. Mooi dat er die ‘ambtelijke ongehoorzaamheid’ is, maar het zou zo niet moeten, vindt Bakker. Er moet simpelweg worden gekeken wat nodig is en dat moet worden geregeld. Uit welk geldpotje dat moet worden betaald, is van latere zorg. Evenals de verantwoording.

 

Dienende beleidsmakers

Responsief werken vergt een cultuuromslag. ‘Het goede nieuws is dat het kan. Het slechte nieuws is dat het ingewikkeld is’, aldus Bakker. Er zijn dienende beleidsmakers, moedige bestuurders en doortastende managers nodig, schrijft Bakker in haar publieksuitgave ‘Anders kijken’ waarvan het eerste exemplaar volgende week wordt overhandigd aan het CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt. Hij was jaren geleden in Huizen op werkbezoek om meer te horen over het responsief werken in de gemeente. Omtzigt heeft daarnaast in de toeslagenaffaire telkens gehamerd op het belang van de menselijke maat. ‘Beleidsmakers moeten dienend zijn aan de uitvoerende ambtenaren. De uitvoerders moeten in staat worden gesteld te mogen doen wat voor mensen echt van betekenis is’, licht Bakker toe. Uitvoerders moeten niet met een ‘nee’ terug worden gestuurd, beleidsmakers moeten zich niet verschuilen achter bestaand beleid of procedures. Als die een oplossing in de weg staan, moet er een mouw aan worden gepast. Het liefst in samenspraak tussen beleidsmaker en uitvoerende ambtenaren. Ontschotte budgetten zijn daarbij in de ogen van Bakker onontbeerlijk om de professionals de benodigde ruimte te geven.

 

Moedige bestuurders

Daarnaast zijn er moedige bestuurders nodig. ‘Je moet als wethouder consistent de ingezette lijn vasthouden. Niemand zal tegen het uitgangspunt zijn om de burger centraal te stellen, maar je moet het ook echt doen. En als je ergens tegenaan loopt, moet je weer teruggrijpen naar de koers die je hebt ingezet. Als er druk van buitenaf komt, moet je als wethouder je werknemers daartegen beschermen.’ Tot slot zijn er doortastende managers nodig, die de professionals daadwerkelijk de ruimte geven die ze nodig hebben om responsief te kunnen werken. ‘Je hebt leidinggevenden nodig die ervoor gaan. Als bestuurder red je het ook niet zonder sterk management.’

 

Naast inwoners staan

De belangstelling onder gemeenten naar responsiviteit en haar proefschrift is groot en groeiende, ziet Bakker. Niet in de laatste plaats ingegeven door de toeslagenaffaire. ‘Gemeenten willen naast hun inwoners staan. Ze hebben een inhoudelijke drive om het goede te doen voor hun inwoners.’ Het goede nieuws is dat het ook kostenbesparend kan werken, weet Bakker uit haar ervaring als wethouder. ‘Een deel van de kosten hoef je niet te maken.’ Het gaat om onnodige controledwang, maar ook door geen overbodige ondersteuning toe te wijzen waar mensen niet op zitten te wachten en er misschien niet eens gebruik van maken. Bijvoorbeeld als ze naar een standaard ingekochte dagbesteding worden ‘gestuurd’ waar ze zich niet thuis voelen of wat niet past bij wat ze nodig hebben of willen.

 

Onder de streep

‘Behandel de mensen niet als probleemgevallen. Zoek samen actief en creatief naar mogelijkheden om hen verder te helpen.’ In haar boek schrijft ze over een verslaafde man, voor wie het, onder meer door het inschakelen van zijn netwerk, gelukt is om een baan te krijgen. Ook talloze andere sprekende voorbeelden van geduldige, bevlogen ambtenaren die de inwoners verder willen helpen en daarbij van de geëffende paden afwijken, staan in haar boek beschreven. Tijdrovend is het wel, om op deze manier te werken, erkent Bakker. ‘Maar onder de streep levert het geld op. In kwaliteit, in geld en in tevredenheid bij de inwoner. Die worden bovendien duurzamer geholpen.’

 

Zorggeld voor sociaal domein

Een doorn is het oog is bij Bakker de verantwoordingssystematiek, dat voor veel gemeenten en ambtenaren als belemmerend wordt ervaren om responsief te werken. ‘Die moet drastisch op de schop.’ Niet alleen in gemeenten, maar ook op rijksniveau. ‘Ook al betalen en regelen gemeenten hulp vanuit ‘een grote pot’, dan eisen alle departementen toch een specifieke verantwoording.’ Den Haag moet ook veel meer oog hebben voor het belang van de vijf levensdomeinen van mensen, waaronder werk of een zinvolle dagbesteding, sociaal contact, financiële zekerheid en zingeving, vindt Bakker. ‘Als daar twee van wegvallen, zien we een toename in de zorgkosten. Mensen krijgen bijvoorbeeld rugklachten door de stress na baanverlies en kloppen daarvoor bij de huisarts aan.’ De wortel van het probleem wordt dan niet aangepakt. ‘In de zorg investeert het kabinet volop, maar onvoldoende in welzijn.’ Bakker pleit daarom voor het inrichten van proeftuinen, waarbij geld voor de zorg wordt ingezet voor het versterken van het sociaal domein. ‘Je zult zien dat dit tot daling van de zorgkosten leidt. Kijk naar wat echt van betekenis is voor mensen.’