Gemeenten stevenen af op tekorten sociaal domein

Veel gemeenten verwachten de komende jaren forse tekorten op de uitgaven voor (jeugd)zorg, maatschappelijke ondersteuning en werk en inkomen. De grootste tekorten worden over dit jaar verwacht. In sommige gemeenten is sprake van tekorten van twintig procent of meer op het rijksbudget dat zij voor de uitvoering van de Wmo 2015, de Jeugdwet en de Participatiewet krijgen. 

Dat blijkt uit onderzoek van Andersson Elffers Felix (AEF), dat op verzoek van gemeentekoepel VNG en het Netwerk Directeuren Sociaal Domein (NDSD) is uitgevoerd. Het betreft een quick scan, waaraan 115 gemeenten hebben meegedaan. Daarvan geven er 93 aan dat zij significante tekorten verwachten. Een aantal gemeenten heeft te maken met tekorten op alle drie de decentralisaties. Het tekort binnen bijvoorbeeld de jeugdzorg kan dan niet worden gecompenseerd met een overschot op bijvoorbeeld de Wmo 2015, stelt AEF in zijn vanmiddag openbaar gemaakte rapport Blijvend vernieuwen in het sociaal domein. 

Aanzienlijke tekorten

Er is sprake van een grote spreiding in de omvang van de tekorten, constateert AEF. De meeste gemeenten hebben een tekort van minder dan tien procent. Er komen ook tekorten voor van meer dan twintig procent. Opvallend is volgens AEF dat de tekorten ten opzichte van 2015 en 2016 - ‘jaren waarin een belangrijk deel van de gemeenten nog wel positief uitkwam of een beperkt tekort liet zien’ - in latere jaren zullen toenemen. ‘Een aantal gemeenten waarvan de financiële situatie er nu nog goed uitziet, verwacht dus in de komende jaren te maken te krijgen met aanzienlijke tekorten’, aldus AEF. Gemeenten verwachten de grootste tekorten in 2017. Grotere gemeenten voorzien grotere tekorten dan kleinere gemeenten. 

Verdeelmodellen

Oorzaken van de tekorten liggen volgens gemeenten onder meer in negatieve effecten van de verdeelmodellen en knelpunten in de regelgeving, zoals de verplichting om beschut werk te bieden en de Algemene Maatregel van Bestuur (AMvB) waarin eisen aan de tarieven voor onder meer huishoudelijke hulp worden gesteld. Ook loopt het tempo waarmee de kortingen op de rijksbudgetten worden doorgevoerd niet in de pas met de vernieuwingen die gemeenten willen doorvoeren. De omvang en het tempo van de veranderopgave lijken te hoog te zijn, concludeert AEF. Veel budget zit in de praktijk ‘vast’. Ook de gevolgen van gerechtelijke uitspraken, autonome ontwikkelingen in cliëntaantallen, doorverwijzingen door huisartsen, gecertificeerde instellingen en rechters leiden volgens gemeenten tot tekorten. Het (nog steeds) ontbreken van zicht op het aantal cliënten waarvoor gemeenten verantwoordelijk zouden worden, speelt ook een rol.

Geen zicht

Gemeenten hebben nog ‘flinke stappen te zetten in het ontwikkelen van zicht en grip’, constateert AEF. ‘Het ontbreekt in veel gemeenten aan voldoende concretisering en onderbouwing van de (gewenste en feitelijke) effecten van de ingezette vernieuwing.’ De vertaling van beleid naar financiële effecten vindt (te) beperkt plaats. Het is goed te begrijpen dat de focus van gemeenten ligt op het ontwikkelen van de uitvoering en het bieden van passende ondersteuning, stelt AEF. Het ontbreken van een goede vertaling van beleid naar financiën ‘hindert gemeenten ernstig om sturing te kunnen geven’. AEF stelt dat hier een belangrijke ontwikkelopgave voor gemeenten ligt.

Risico

Een reëel risico is volgens AEF dat een deel van de gemeenten in een ‘negatieve spiraal’ terecht komt. Door toenemende tekorten is er weinig ruimte om de vernieuwing tot stand te brengen. ‘Het risico bestaat dat de focus steeds meer komt te liggen op passende financiële kaders op de korte termijn, en minder op de doelen van de transformatie.’ In zo’n situatie bestaat de kans dat de tekorten eerder toe- dan afnemen. Ook ontstaat het risico dat het ondersteuningsaanbod verschraalt.

Aanvullende ondersteuning

Voor gemeenten voor wie het tempo van rijksbezuinigingen en transformatie een te grote opgave dreigt te worden, zou aanvullende ondersteuning moeten komen, adviseert AEF. Dat kan inhoudelijke hulp zijn - zoals hulp bij het vormgeven van beleid, uitvoering en evaluatie -, maar ook financiële hulp, als tijdelijke verlichting van het tekort of een combinatie van beiden. De VNG gaat met het rijk in gesprek om aanvullende ondersteuning voor gemeenten te organiseren, zo laat de VNG in een reactie op de quick scan weten. ‘Het huidige kabinet moet immers het Sociaal Domein ‘zonder gaten’ overdragen aan het volgende kabinet.’