Einde aan ‘regelwoede’ helpt daklozen

Het recht op huisvesting is het breekijzer om dakloosheid te voorkomen en op te lossen. Met het adagium ‘huisvesting boven alles’ moeten alle bestaande en vaak tegenstrijdige regels tegen het licht worden gehouden. ‘Alles moet er om draaien mensen hun huis te laten behouden of hen zo snel mogelijk een huis te geven.’

Herstel

Dat stelt raadslid Pieter Hilhorst van de Raad voor de Volksgezondheid en Samenleving (RVS) in een toelichting op het advies ‘Herstel begint met een huis. Dakloosheid voorkomen en verminderen.’ Dat wordt vandaag aangeboden aan minister Paul Blokhuis (VWS). Blokhuis had de RVS om een advies gevraagd nadat het CBS vorig jaar had becijferd dat dakloosheid in een krappe tien jaar was verdubbeld naar ruim 39.000 mensen. Vooral onder jongeren en mensen met een niet-westerse migratie-achtergrond is de stijging het grootst. Het RVS werd gevraagd de oorzaken van dakloosheid in kaart te brengen en een antwoord te geven op de vraag wat er nodig is om dakloosheid fors te verminderen.

Routes

De Raad onderscheidt vier ‘routes’ naar dakloosheid en komt met drie hoofdaanbevelingen op basis waarvan een reeks acties moet worden ondernomen. Er moet ten eerste worden geïnvesteerd in een bufferzone aan de onderkant van de woningmarkt. Ten tweede moeten de routes naar dakloosheid worden doorbroken en tot slot moeten processen van sociale uitsluiting worden tegengaan. ‘Het recht op huisvesting moet daarbij als breekijzer dienen’, aldus Hilhorst. ‘Vroeger was de aanpak erop gericht om eerst alle problemen om te lossen, zoals schulden of psychische problematiek, en dan pas naar huisvesting te kijken. Wij draaien het om. Begin met het dak boven het hoofd en pak vervolgens de onderliggende problemen aan.’   

Life-event

De eerste van de vier routes die tot dakloosheid kunnen leiden, is een ‘life-event’, zoals Hilhorst het noemt. ‘Denk aan een scheiding of aan het verlies van een baan.’ De woning kan niet meer worden betaald, goedkope woningen zijn schaars en er ontstaan schulden. Of mensen vinden in het begin tijdelijke woonruimte, maar ook aan een onderkomen bij familie of vrienden komt een einde. Pas geruime tijd na die scheiding of werkloosheid kloppen deze mensen om hulp aan. De tweede route naar dakloosheid behelst mensen die uit een psychiatrisch ziekenhuis, beschermde woonvoorziening, jeugdzorginstelling of gevangenis komen. ‘Zij kunnen lang niet altijd rekenen op een woning.’ Ook zijn zij vaak niet in staat hun (financiële) administratie op orde te houden, waardoor onder meer huurachterstand en schulden op de loer liggen. Huisuitzetting is de derde en remigratie de vierde door de RVS onderscheidde route naar dakloosheid. Mensen die na een emigratie terugkeren naar Nederland hebben vaak geen adres meer en door de krapte op de woningmarkt is het lastig opnieuw onderdak te vinden.

Sociale uitsluiting

Maar indeling in de vier routes is een te simplistische kijk op de zaak. Er spelen meer factoren een rol die tot dakloosheid kunnen leiden. Zo is bestaansonzekerheid een belangrijke voorspeller van dakloosheid, stelt de RVS. ‘Het wegvallen van inkomen, oplopende schulden, een onzekere woonsituatie, onzeker werk of werkloosheid en het ontbreken van een ondersteunend netwerk vergroten het risico op dakloosheid.’ Dat leidt onder meer tot sociale uitsluiting. En eenmaal buitengesloten ‘worden mensen vaak nog verder naar buiten geslingerd; naar de marges van de samenleving’, aldus Hillhorst. Dat vergroot de kans op dakloosheid.

Bufferzone woningmarkt

Oorzaken van dakloosheid in kaart brengen was een deel van de opdracht; het komen met oplossingen het tweede. De RVS pleit als eerste voor een bufferzone aan de onderkant van de woningmarkt. Die kan onder meer worden gecreëerd door flexibeler om te gaan met herbestemming van panden en het versoepelen de regels voor het delen van woningen. Ook pleit de Raad voor een quotumregeling waarmee de huidige populatie daklozen snel toegang krijgt tot woonruimte.

Voorrang

‘Een dak boven het hoofd moet het uitgangspunt zijn en eventuele regels die dat belemmeren, moeten tegen het licht worden gehouden’, benadrukt Hilhorst. En vaak worden losgelaten. Het verhuren van een deel van de woning, het toestaan van wonen in vakantiehuisjes, het bouwen van een extra verdieping; alles moet mogelijk worden gemaakt als daarmee dakloosheid kan worden voorkomen. Ook onderhuur voor mensen die in de gevangenis zitten of in een psychiatrische kliniek zitten, moet mogelijk worden gemaakt als de huidige regels dat beletten. De ex-gevangene of de ex-patiënt heeft dan bij ontslag een dak boven het hoofd. De RVS beseft dat er krapte is op de woningmarkt, ‘maar de problematiek van dakloosheid is zo urgent en zo groot, dat daar voorrang aan moet worden gegeven’, stelt Hillhorst.

Schuldsanering

Het doorbreken van de vier routes naar dakloosheid is tweede pijler in de aanpak van dakloosheid. De ‘bufferzone’ van de woningmarkt moet mensen die na een life-event dakloos (dreigen te) raken al deels helpen. Maar ook moet voor deze groep het zelfredzaamheidscriterium worden losgelaten. ‘Als je dakloos bent, ben je niet zelfredzaam bent’, aldus Hilhorst. Zij moeten sneller dan nu de helpende hand worden geboden. Voor mensen die een instelling verlaten, moet bestaanszekerheid vooraf zijn geborgd. Huisuitzettingen bij huurachterstand moeten worden verboden. ‘Dat betekent niet dat mensen zonder meer een huurachterstand kunnen laten oplopen. In ruil voor huisvesting moeten ze wel instemmen met bijvoorbeeld een schuldsaneringstraject’, verduidelijkt Hilhorst. Remigranten zouden zich moeten kunnen melden bij een digitaal meldpunt remigratie.

Flexibel vangnet

De derde pijler van het advies is het tegengaan van sociale uitsluiting. ‘Daarin ligt een belangrijke sleutel om dakloosheid te voorkomen’, benadrukt Hilhorst. Er moet daartoe een flexibel vangnet komen voor mensen die door problemen met werk en inkomen, wonen en/of gezondheid in de problemen komen. Maatregelen die verlichting kunnen bieden, zijn nu vaak veel te complex. Dat kan en moet eenvoudiger, vindt de RVS.

Tegenstrijdige regels

Hilhorst benadrukt nogmaals dat niet de bestaande regels, maar de huisvesting het uitgangspunt moet zijn in al het denken van politici, beleidsmakers en (maatschappelijke) organisaties. Vaak zijn die regels ook tegenstrijdig. ‘Neem de kostendelersnorm. Kinderen moeten van hun ouders het huis uit omdat de ouders anders worden gekort op hun inkomen. Die kinderen hoppen dan van bank naar bank.’ Loslaten zo’n regel, wil Hillhorst maar zeggen. Alles om dakloosheid te voorkomen en/of te bestrijden. ‘Mensen moeten worden ondersteund. Dat is beter dan dat ze door het ijs zakken.’