Duivelse dilemma’s bij fraude met tweede huis

Gemeenten hebben geen goede mogelijkheden om adequaat te handelen tegen bijstandsontvangers die een tweede huis in het buitenland blijken te hebben. Ook een motie van CDA- en VVD-Kamerleden biedt geen oplossing, denkt juriste Evelien Meester van Stimulansz.

Recht op uitkering herleeft

Een hypothetische casus die blijkbaar regelmatig voorkomt: bij vermogensonderzoek in het buitenland wordt ontdekt dat een bijstandsontvanger een huis op z’n naam heeft staan. Omdat zijn vermogen daarmee boven de drempel uitkomt en de inlichtingenplicht is geschonden, moet de gemeente de uitkering stopzetten, in zijn geheel terugvorderen en een boete opleggen. Maar daar zit een forse adder onder het gras; op het moment dat de fraudeur nog steeds in bezit is van het huis en opnieuw een uitkering aanvraagt, worden de verschuldigde bedragen van de terugvordering en de boete als schulden afgetrokken van het vermogen, en herleeft zijn recht op uitkering. Terwijl de gemeente nog niks van de terugvordering en boete heeft teruggezien, moet zij de fraudeur dus weer een uitkering verschaffen.

Schuld niet meer als schuld gezien

Onverteerbaar, vinden Tweede Kamerleden René Peters (CDA) en Dennis Wiersma (VVD), die in november een motie indienden die erin voorziet dat het teruggevorderde bedrag plus boete niet meer als ‘schuld’ wordt gezien. Daardoor herleeft het recht op uitkering niet meer, maar ook dat is geen optimale oplossing, denkt Evelien Meester, als jurist gespecialiseerd in de Participatiewet en werkzaam bij Stimulansz.

Fraudeur tot armoede veroordeeld

‘De intentie van die motie is natuurlijk heel begrijpelijk; fraude mag niet lonen. Het is ook erg frustrerend om bijstand te moeten blijven verstrekken aan iemand die na een intensief onderzoek op fraude is betrapt’, aldus Meester. ‘Maar wat je ook moet begrijpen, is dat de fraudeurs in kwestie bijna nooit direct beschikking hebben over het verzwegen vermogen. Dat zit dus in stenen en die kunnen niet direct worden verkocht. Bijvoorbeeld omdat het huis familie-eigendom is. De fraudeur kan dat vermogen dus niet meenemen naar de bakker of de supermarkt, bij wijze van spreken.  Om geen bijstand te verstrekken staat in feite dus gelijk aan de fraudeur veroordelen tot de armoede met alle ellende van dien. Daarom heb ik zo mijn vraagtekens bij die motie.’

Snelle verkoop duur

Een oplossing heeft Meester trouwens ook niet. ‘Er zijn twee remedies in deze situatie die allebei verre van ideaal zijn’, legt zij uit. ‘Je kan er als gemeente voor zorgen dat het huis zo snel mogelijk wordt verkocht. Dan moet je de fraudeur flink achter de vodden zitten; vaak aanschrijven, bellen en op gesprek laten komen. Ook kan een gemeente een gerechtsdeurwaarder inschakelen die dan beslag legt op de woning. Dan moet de gemeente de woning ook nog verkocht krijgen. Dit allemaal gebeurt in praktijk zelden omdat het hoge kosten met zich meebrengt.’ 

Tekortschietend besef

Een andere optie voor gemeenten is om de bijstand niet als uitkering maar als lening te verstrekken. Meester: ‘In de Participatiewet staat dat de bijstandsuitkering in principe om niet wordt verstrekt. Er is dan geen verplichting tot terugbetaling. Bijstand kan echter als lening worden toegekend, onder meer als er sprake is van tekortschietend besef, wat inhoudt dat iemand in een uitkeringssituatie is beland omdat hij of zij geen verantwoordelijkheid heeft genomen om zich in het levensonderhoud te voorzien. Fraude is een vorm van zulke nalatigheid.’ Maar ook de lening-remedie heeft volgens Meester dus haken en ogen. ‘Er ontstaat dan dus een nieuwe schuld en gezien de lage terugbetaalcapaciteit van een bijstandsgerechtigde, is het maar de vraag of die kan worden terugbetaald.’

Omvang onbekend

Volgens Meester is moeilijk te zeggen hoe omvangrijk de problematiek met uitkeringsrecht en terugvorderingen is. ‘Elke iets grotere gemeente heeft hier wel mee te maken, vooral gemeenten die relatief veel onderzoek doen naar vermogensfraude in het buitenland. Deze situatie is voor die gemeenten des te zuurder omdat zij vaak al veel moeite doen om het onderzoek zo in te richten dat het voldoet aan de strenge anti-discriminatiewetgeving.’ Hoeveel van de terugvorderingen en boetes gemeenten uiteindelijk terugzien kan Meester ook niet aangeven. ‘De incassoratio – wat gemeenten daadwerkelijk terugkrijgen uit de vorderingen – is sowieso niet hoog. Ik ga er dan ook niet van uit dat gemeenten van deze vorderingen veel meer terugzien.’ Het Kenniscentrum Handhaving en Naleving van de VNG kan desgevraagd ook niet aangeven hoeveel gevallen van bijstandsfraude met onroerend goed in het buitenland er afgelopen jaren zijn ontdekt. In totaal werd er in 2016 voor 6,3 miljoen euro aan niet-gemeld vermogen van uitkeringsontvangers in het buitenland aangetroffen. In 2017 was dat 3,4 miljoen euro.