De gemeente kan niet zorgen

Een overheid kan geen maatwerk leveren, de welgemeende inzet van zorgprofessionals ten spijt. 
Een andere manier van werken is nodig, betoogt hoogleraar Arjo Klamer in een essay. Door het organiseren van een ‘tussenruimte’ waarin professionals, bewoners en gemeentefunctionarissen informeel met elkaar samenwerken en op allerlei wijzen met elkaar in gesprek zijn.

Overheid kan geen maatwerk leveren  

Kan de overheid wel zorgzaam zijn? Kan de gemeente mensen ‘in hun kracht zetten’, ‘empoweren’? Nee, dat kan een overheid niet. Een overheid kan geen maatwerk leveren, responsief zijn, of mensen in hun kracht zetten. Organisaties kunnen niks van dat alles. En kan de overheid zorg uitbesteden door haar in te kopen of aan te besteden? Met andere woorden kan een overheid menselijke kwaliteiten via de markt realiseren? Het antwoord hierop is ook nee.

Menselijke element in de knel
Mensen kunnen dat allemaal wel. Mensen kunnen zorgen, rekening houden met de bijzondere omstandigheden van een ander, aandacht geven, liefdevol zijn. Maar werken ze in het systeem van een organisatie of volgens de logica van de markt, dan komt al dat menselijke in de knel. Willen mensen die in dienst van de overheid of welke organisatie ook menselijk opereren, dan zullen ze onvermijdelijk gaan schuren met de logica van hun organisatie. Het kan dan ook niet verbazen dat de onvrede onder zorg- professionals oploopt als het systeem meer grip op hen krijgt. En dat is precies wat nu aan de hand is met toenemende wanklanken in de thuiszorg, ouderenzorg, arbeidsbemiddeling, jeugdzorg en het onderwijs.

Eerst protesten
Leg ik de stelling dat de overheid niet kan zorgen voor aan sociale werkers die voor de overheid werken, dan krijg ik eerst protesten. Zij werken toch mensgericht, roepen ze, en ze doen toch aan maatwerk? Ik geloof zo dat ze dat alles doen. Zij zijn mensen. Maar dan wijs ik hen erop dat hun mensenwerk botst met de fundamentele logica waarmee een overheid, of welke organisatie ook, opereert. Hun werk botst ook met de fundamentele logica van de markt. Dat besef wordt breed gedeeld.

Medewerkers in de problemen

Ja, als wethouder bepleitte ik net als andere wethouders maat- en mensenwerk. Het voelde goed om dat steeds weer te roepen. Langzamerhand kwam ik erachter dat ik met dit pleidooi de medewerkers behoorlijk in de problemen bracht. En zo begon ik de noodzaak voor een andere manier van werken, voor een andere organisatievorm, in te zien.

Prijs leidend
In overheidsland is het momenteel standaard om te denken in de logica’s van bestuur en van de markt. Zorg organiseer je bestuurlijk of je koopt het in via de markt. In de organisatie regelt het
management de zorg; de logica is die van controle en beheersing. Het gaat dan om beleidsstukken, regels, procedures, programma’s, verordeningen en meer. In de markt gaat het om de ruil, om de quid pro quo. In die sfeer rekenen we met prijzen en rekenen we af. Dan gaat de gemeente ‘zorg’ inkopen bij een zorgaanbieder, worden de mensen die zorg nodig hebben ‘klanten’ of ‘cliënten’ en rekent hun verzekering of de gemeente af voor geleverde diensten. De zorgprofessional op haar beurt biedt haar diensten de zorgaanbieder aan tegen betaling. In beide gevallen is de prijs leidend. Het gaat om de transactie.

Wantrouwen

De logica’s van de markt en de overheid zijn instrumenteel en gaan uit van wantrouwen. Zij werken objectiverend en individualiserend. Ze vormen wat in overheidsland de systeemwereld heet. Als wethouder was ik, min of meer gedwongen, me op deze wereld te concentreren. Ik begreep haar noodzaak maar ging haar steeds meer beleven als een noodzakelijk kwaad. Want de werkelijke zorg, het echte mensenwerk, was uit beeld. Roepen om maatwerk hielp daar weinig bij.

Logica schiet tekort

Het probleem is dat bestuurlijke logica’s goed zijn wanneer er sprake is van gelijkheid. De markt is goed om gelijke producten van hand tot hand te laten gaan en de bestuurlijke logica werkt voor gelijke situaties en gevallen. Overheersen verschillen, zoals die tussen mensen, dan schieten deze logica’s tekort. Want om met verschillen om te gaan, hebben we sociale logica van de leefwereld nodig.

Ander verhaal

De leefwereld is een ander verhaal met een andere logica. Komt een persoon bij de ander op bezoek, gaat het gesprek over de kinderen en over de vervelende val gisteren toen ze het licht aan probeerde te doen, dan zijn beide personen bezig in de zogenaamde leefwereld. Dat kan in de thuissfeer zijn – wat het is als de bezoeker een zoon of dochter is, of een ander familielid, of de ­sociale sfeer – of in de sociale sfeer wanneer het iemand uit de buurt is. Kan de bezoeker een zorgprofessional zijn? Dat kan, als de professional niet alleen haar werk doet, maar omgaat met de persoon zoals ze met anderen zou omgaan.

Lees het hele essay van Arjo Klamer deze week in BB01