Zwakke broeders klampen zich vast aan een onbetrouwbare reddingsboei

Komend jaar vallen tien gemeenten onder preventief toezicht van de provincies omdat ze hun (meerjaren-)begroting niet sluitend kunnen krijgen. Dat blijkt uit een rondgang langs de provinciehuizen. Dat is een aanzienlijke verbetering ten opzichte van dit jaar, toen om diezelfde reden achttien gemeenten onder verscherpt toezicht van de provincie vielen. Dergelijke gemeenten dienen voor elke grote uitgave toestemming van de provincie te vragen.

In Zuid-Holland daalde het aantal in geldnood verkerende gemeenten opvallend hard. De provincie met traditioneel de meeste zwakke broeders hoeft in 2009 nog maar één gemeente nauwlettend in het oog te houden: het armlastige Ouderkerk. Dit jaar waren dat er nog zeven. Ook in Limburg lijkt de grootste nood geleden. De provincie telt voor het eerst in de geschiedenis geen enkele gemeente die om financiële redenen onder curatele komt te staan van het gouvernement in Maastricht.

Verantwoordelijk gedeputeerde Herman Vrehen geeft zelfs het rapportcijfer 7 voor de financiële positie van de gemeenten. Andere provincies met louter gezonde gemeenten zijn Utrecht, Drenthe en waarschijnlijk ook Noord-Brabant. Volgens toezichthouder Teco Noordegraaf staat één Brabantse gemeente op de voorlopige lijst, ‘maar wellicht vervalt die onder curatele stelling, omdat de raad die maatregelen neemt die wij wensen.’

In Friesland (1), Flevoland (1) en Overijssel (2) bleef het aantal onder preventief toezicht vallende lagere overheden stabiel. Gelderland telt in plaats van twee in 2009 nog maar één noodlijdende gemeente, Ubbergen. In Zeeland, vorig jaar nog ‘alle dertien goed’, heeft alleen Sluis volgend jaar een duwtje van de provincie nodig om op termijn tot een sluitende begroting te komen. Noord-Holland heeft alleen Wijdemeren onder verscherpt toezicht geplaatst. In Groningen lijkt artikel 12-gemeente Loppersum in 2009 gezelschap te krijgen van Leek.

Koffiedik

Als verklaring voor de betere financiële positie van gemeenten wijzen alle toezichthouders op de gunstige septembercirculaire. Daarin stelde het ministerie van Binnenlandse Zaken gemeenten voor komend jaar ruim vierhonderd miljoen euro extra in het vooruitzicht ten opzichte van de meicirculaire. ‘Veel gemeenten hebben die extra inkomsten aangegrepen om problemen op te lossen’, zegt Alex Elemans, hoofd van de afdeling toezicht gemeentefinanciën van Gelderland. ‘De septembercirculaire was voor veel gemeenten de reddingsboei’, zegt zijn Friese collega Henk Kemper.

Zoals iedereen het erover eens is dat de septembercirculaire positief was, plaatst iedereen er ook meteen de kanttekening bij: ‘voor wat het waard is’. Pas na uitkomen van de septembercirculaire brak de kredietcrisis in volle hevigheid uit. ‘Wat daardoor van de hoge uitkering van het rijk overblijft, zou best tegen kunnen vallen volgend jaar’, vreest Noordegraaf.

Het is, zo roepen de toezichthouders in koor, ‘koffiedik kijken’ wat er met het accres gebeurt. ‘We hebben al menig telefoontje gehad van gemeenten met de vraag waarop ze moeten rekenen’, zegt Rien van der Plaat van de provincie Utrecht. ‘Onze tip: boek het accres niet volledig en niet structureel in.’ Datzelfde advies krijgen gemeenten in de rest van het land. ‘De ene gemeente doet het wel volledig, de andere neemt het als stelpost in de begroting op’, aldus Van der Plaat.

Het zijn vaak de gemeenten die met moeite de eindjes aan elkaar weten te knopen die de meevaller volledig inzetten. In Limburg doet de helft van de gemeenten het. ‘Die krijgen misschien volgend jaar de deksel op de neus’, zegt de Limburgse toezichtsambtenaar Jan Janssen. Ook in Gelderland hebben lang niet alle gemeenten behoedzaam geraamd. ‘Er zijn er nogal wat die het geld hard nodig hadden om de zaak op orde te brengen. Maar in onze ogen schuif je dan het risico door’, zegt Elemans. Reden om in te grijpen, geeft het de provincie niet: uit het oogpunt van financieel toezicht mogen gemeenten met het bedrag uit de septembercirculaire rekenen in de nieuwe begroting.

Wat sommige toezichthouders verder in de begrotingen zien, is dat het nemen van bezuinigingsmaatregelen wordt uitgesteld. ‘Taakstellingen worden over de verkiezingen van 2010 heen getild, en de gemaakte afspraak “oud voor nieuw” beleid wordt niet overal toegepast’, zegt Elemans. ‘Men wil graag uitgeven als gemeente, zeker volgend jaar. Dat is de begroting voor de verkiezingen. Daarin willen colleges traditioneel veel realiseren. Maar het zal, gezien de crisis, lastig worden dat allemaal te realiseren’, voorspelt Jan van Boggelen, namens Flevoland belast met het toezicht op de gemeentefinanciën.

Rente op rente

Een ander risico voor het gemeentelijke huishoudboekje ligt op het vlak van de grondexploitatie. Volgens Jan Boggelen (Flevoland) krijgen veel gemeenten te maken met een vertraging in de gronduitgiftes. ‘Zeker in de polder hier gaat dat een probleem geven’, voorspelt hij. In Noord- Brabant is het niet anders.

‘Bouwgrondexploitatie ligt in de risicosfeer. Mensen kopen minder snel grond. Gemeenten die rekening houden met inkomsten uit die grondexploitatie, hebben een probleem als die inkomsten uitblijven’, aldus Noordergraaf. Als het tegenzit en gemeenten blijven zitten met aangekochte bouwgronden, betalen ze rente op rente. Of de grondprijs gaat naar beneden. Ook in het noorden van het land houden de provincies er rekening mee dat de grondexploitatie slechter gaat lopen en dat planperiodes worden opgerekt. ‘Hoe zich dat ontwikkelt, gaan we de komende tijd extra in de gaten houden’, zegt Siert Sirks van de provincie Groningen. ‘Voor de zomer willen we dat onderzoek afgerond hebben.’

Gemeenten blijken verschillend om te gaan met winstnemingen uit de grondverkoop. Sommige nemen de winst pas als die volledig is gerealiseerd. Grote gemeenten, met omvangrijke grondstromen, nemen regelmatig de winst al van delen van het project. Rob Timmers, hoofd financieel toezicht in Noord- Holland, ziet dat gemeenten actiever met winstnemingen aan de slag gaan. De grootste creativiteit is daar te zien waar de meeste moeite bestaat om de begroting rond te krijgen.

Friesland deed vorig jaar al onderzoek naar de gangbare praktijken. ‘Er waren nogal wat gemeenten die de winstprognoses structureel in de begroting zetten. Maar op ons aandringen hebben ze dat teruggeboekt’, zegt Henk Kemper. ‘Bij afname moet je namelijk tijdig de bakens verzetten. Het probleem is dat veel gemeenten altijd op groei inzetten en nooit op krimp. De krimp in de bouwproductie hebben wij vorig jaar al voorspeld voor de periode 2013-2016. De crisis verscherpt de situatie alleen maar.’

Gematigde lastenstijging

De lokale lasten stijgen in Nederland komend jaar gemiddeld tussen twee en drie procent. De provinciale toezichthouders nemen nergens explosieve stijgingen waar. Ze spreken van ‘trendmatige verhogingen’ die gelijke tred houden met de inflatie. ‘De lokale lasten stijgen vrij gematigd’, zegt het Zeeuwse afdelingshoofd bestuurszaken Hans Cijsouw.

In de Limburgse gemeenten blijft de lastenverhoging naar verluidt onder de inflatie. De onroerendzaakbelasting (ozb) stijgt er vier procent en de rioolheffing ruim vijf procent, maar de afvalstoffenheffing daalt met bijna anderhalf procent. Vooral in enkele onder preventief toezicht gestelde gemeenten gaan de lasten soms flink omhoog, zoals in Urk en Boarnsterhim (zeven tot tien procent). De exacte lastenontwikkelingen zeggen de toezichthouders overigens pas vanaf januari in beeld te kunnen brengen. Veel gemeenteraden moeten daar nog een definitieve beslissing over nemen.