Noodverband voor extreme kosten sociaal domein

Er moet een oplossing worden verzonnen voor gemeenten die door een stapeling van onvermijdbare kosten in het sociaal domein financieel in de knel komen. Wat de Raad voor de financiële verhoudingen (Rfv) betreft, wordt per geval bekeken welke partij(en) de ontstane tekorten moeten dekken, en voor welk deel.

Het advies staat in het gisteren verschenen Rfv-rapport Geld (om te) zorgen. Amper twee jaar na de decentralisatie van taken op het gebied van jeugd, werk en zorg is het volgens de adviesraad nog te vroeg om vast te stellen of het meegegane rijksbudget voor alle gemeenten toereikend is om de taken te kunnen uitvoeren. Duidelijk is intussen dat individuele gemeenten soms te maken krijgen met een zogeheten stapelingseffect. Daarbij gaat het dan om een samenloop van onvermijdbare kosten die het gevolg zijn van externe factoren, die de gemeente niet of nauwelijks kan beïnvloeden. ‘Denk bijvoorbeeld aan een gemeente die te maken heeft met een verdeelmodel dat onvoldoende budget toekent voor hun noodzakelijke kosten, die bovendien te maken heeft met een sterk extramuraliserende instelling, met tekorten op de WSW en met plotseling sterk gestegen kosten voor de jeugdzorg’, aldus de Rfv.

Uitholling

Dergelijke gemeenten kunnen volgens de adviesraad voor ‘een schier onvervulbare budgettaire opgave’ komen te staan, waardoor het risico ontstaat dat andere taken met meer beleidsvrijheid (wegen, economische zaken, et cetera) worden uitgehold worden. Of bepaalde zorg en ondersteuning wordt niet geleverd of betaald. Er kan dan niet worden gewacht op een evaluatie en  bestuurlijke weging van omvang en verdeling van het budget voor alle gemeenten en al hun taken samen. Als bij een gemeente door een dergelijke stapeling grote tekorten ontstaan, moet er een tijdelijke oplossing voor de korte termijn komen. Daarbij denkt de Rfv niet aan een generiek vangnet of een Artikel-12-achtige constructie, maar aan een financiële individuele hardheidsclausule om ervoor te zorgen dat de zorg en ondersteuning van burgers niet in gevaar komt. Een hardheidsclausule geeft vrij vertaald de overheid de mogelijkheid van wetgeving af te wijken als die tot een onredelijk en onvoorzien nadeel leidt. In het geval van de financiële knelpunten in het sociaal domein, zou per geval moet bekeken worden welke partij(en) de ontstane tekorten moeten dekken, en voor welk deel.

Aanzuigende werking

Een generiek vangnet beveelt de Raad niet aan, omdat een dergelijk vangnet namelijk op basis van uniforme normen zou moeten vaststellen welke kosten noodzakelijk zijn en welke niet. Een dergelijk landelijk oordeel past echter niet bij beleid dat lokaal wordt vormgegeven en waar het oordeel over doeltreffendheid aan de gemeenteraad is. Een vangnetregeling zoals bij de bijstandsuitkeringen (BUIG) past daarom vooral bij taken waarbij sprake is van uniforme, landelijk vastgelegde rechten. Dat maakt een oordeel over noodzakelijke kosten mogelijk. ‘Bij uitgaven uit het gemeentefonds voor voorzieningen (dus geen rechten) is dat principieel niet mogelijk’, aldus de Rfv. Van een generiek, landelijk vangnet gaat bovendien een aanzuigende werking uit en gaat volgens de adviesraad gepaard met administratieve lasten en free riders die hun lasten op andere gemeenten afwentelen.

Via gemeentefonds

Voordeel van het in werking stellen van een hardheidsclausule is dat die alleen bedoeld is voor gemeenten die met een combinatie van onvermijdbare tekorten te maken hebben, vanwege een samenloop van externe, niet door gemeentelijk beleid beïnvloedbare oorzaken. Gemeenten die alleen een tekort hebben op een deelterrein komen dus niet in aanmerking. Per geval moet bekeken worden, afhankelijk van de oorzaak, wie de stapeling van tekorten moet opvangen: de collectiviteit van gemeenten (via het gemeentefonds), het rijk, regiogemeenten, ketenpartners of dat de gemeente zelf een deel via een eigen risico moet dragen. ‘De betaler(s) zouden in beginsel degenen moeten zijn die het tekort wel kunnen beïnvloeden’, aldus de Rfv.