Meevallers gepompt in sociaal domein

CPB-studie naar besteding geld uit verkoop energiebedrijven

Dat blijkt uit het onderzoek ‘Geld moet stromen? De verkoop van energiebedrijven door gemeenten’ van het Centraal Planbureau (CPB). Het CPB onderzocht wat 262 gemeenten hebben gedaan met in totaal 11 miljard euro aan opbrengsten uit de verkoop van energiebedrijven. Die blijken dat geld in ongeveer tien jaar tijd te hebben uitgegeven.

Gemeenten die opbrengsten uit de verkoop van energiebedrijven hadden, zijn significant meer gaan uitgeven dan voorheen en ook meer dan andere gemeenten die minder of geen opbrengsten hadden.

Daarbij valt op dat de onverwachte meevaller tot 2015 in die gemeenten vooral richting fysiek domein ging en daarna vrijwel volledig naar het sociaal domein in de vorm van sociale voorzieningen, extra gezondheidszorg en maatschappelijke dienstverlening. Na 2015 – het jaar waarin het rijk uitvoeringstaken op het gebied van jeugd, werk en zorg aan gemeenten overdroeg – gingen de extra uitgaven voor bouwgrondexploitatie volgens CPBonderzoeker Gijs Roelofs ‘snel naar nul.’ Wat de politieke afwegingen rondom deze herprioritering waren, is niet onderzocht. ‘Wij constateren alleen een duidelijke verschuiving’, aldus Roelofs.

Gemeenten die extra middelen hadden, kozen ervoor deze deels – en na 2015 vooral – te gebruiken voor extra uitgaven in het sociaal domein. De uitgaven in het sociaal domein stegen vanaf dat jaar in alle gemeenten, maar ze stegen minder hard in gemeenten die minder of geen opbrengst hadden uit de verkoop van energiebedrijven. Of dat erop wijst dat gemeenten te weinig mogelijkheden ervaren hun uitgaven in het sociaal domein aan te passen aan de beschikbare middelen en het fysieke domein dan het ‘ventiel’ wordt waarmee de begroting sluitend wordt gemaakt, is volgens Roelofs lastig te zeggen.

‘We observeren niet wat gemeenten ervaren, maar wat ze doen. We zien dat gemeenten die extra inkomsten hadden, na 2015 vooral in het sociaal domein extra hebben uitgegeven. Dat kan een aanwijzing zijn dat ze het de laatste jaren lastig vinden om ‘nee’ te zeggen tegen hogere uitgaven sociaal domein wanneer zij extra middelen ter beschikking hebben.’ Tot en met 2019 gaven gemeenten gemiddeld 6 cent per jaar extra uit in het sociaal domein, en 7 cent in het fysiek domein, per euro die ze eerder ontvingen uit de verkoop van energiebedrijven. Het gaat hierbij om een stijging ten opzichte van de uitgaven van diezelfde gemeenten in de jaren vóór hun verkooptransacties.

Lokale lasten
De uitgaven aan het lokale overheidsapparaat stegen in de onderzochte periode 2005-2019 niet. ‘We zien geen extra uitgaven aan algemeen bestuur’, aldus het CPB. ‘Dit suggereert dat het geld niet is uitgegeven aan nieuwe gemeentehuizen en ook niet aan meer of duurdere beleidsambtenaren.’ Ook zijn de lokale belastingen na de verkoop niet of nauwelijks gedaald. Minder dan een tiende van de opbrengst uit de verkoop van energiebedrijven is gebruikt om de onroerendezaakbelasting (tijdelijk) te verlagen of minder te laten stijgen.

De komende jaren zullen de uitgaven van de verkopende gemeenten volgens het CPB waarschijnlijk weer in lijn komen met die van andere gemeenten. De verkoop betekende een eenmalige opbrengst voor gemeenten die om historische redenen veel nutsaandelen hadden. ‘Vanaf tien jaar na een verkooptransactie zien we geen significant hogere uitgaven meer. Naar verwachting zullen de uitgaven in veel gemeenten de komende jaren dus relatief gezien lager uitvallen dan de afgelopen tien jaar’, zo voorspellen de onderzoekers. Uitzondering zijn de 44 gemeenten met Eneco-aandelen, waaronder Rotterdam en Den Haag, die in 2020 werden verkocht voor ruim 4 miljard. Hun uitgaven vallen naar verwachting hoger uit.