Gemeenten willen stem in toeslagen

Het toeslagenstelsel ligt onder vuur. Gemeenten willen graag bij de ontwikkeling van een alternatief worden betrokken. Of het nieuwe toeslagensysteem wellicht zelf ter hand nemen. Maar kunnen ze dat extra werk wel aan?

In de praktijk

Het toeslagenstelsel zorgt aan alle kanten voor slachtoffers. Inwoners die de schulden worden ingedrukt, een fel bekritiseerde Belastingdienst die toeslagenontvangers te enthousiast als fraudeur bestempelde en gemeenten die de slacht­offers moeten opvangen. Zo werd eerder deze maand bekend dat Rotterdam ­drieduizend gezinnen gaat bijstaan die ­bijvoorbeeld emotioneel of financieel ­geraakt zijn door de affaire rond de toeslagen bij de kinderopvang. ‘Gemeenten zien de gevolgen dagelijks in de praktijk’, staat in een position paper die de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en Divosa, de vereniging van gemeentelijke directeuren in het sociaal domein, halverwege dit jaar publiceerden.

 

Veranderen of vervangen

‘We hebben het in Nederland voor elkaar gekregen om het voor de meest kwetsbaren het ingewikkeldst te maken’, zegt de Dordtse wethouder Peter Heijkoop (werk en inkomen, CDA). Er is een brede wil om het toeslagenstelsel te veranderen, ­misschien zelfs te vervangen, en gemeenten willen daarbij een rol spelen. Daarom riepen de gemeenten in de position paper op om hen zoveel mogelijk bij het vernieuwingsproces te betrekken. Dat werkte.

‘We zitten nu aan tafel bij staatssecretaris Van Huffelen (Toeslagen, D66),’ zegt Heijkoop, ‘omdat we niet willen dat er een systeem vóór ons bedacht wordt. We hebben nadrukkelijk gezegd: de ­mensen die dit bedenken, staan niet dicht bij de praktijk. Laat onze mensen op straat meekijken hoe dit voor de inwoners werkt. Het systeem dat eruit komt moet voorspelbaar, te volgen en uitlegbaar zijn.’

 

Aannames

Een belangrijk probleem is de aanname van stabiliteit waarmee het systeem ontworpen is. ‘Het huidige toeslagensysteem gaat uit van stabiele situaties’, legt voorzitter Erik Dannenberg van Divosa uit. ‘De problemen ontstaan vooral rond overgangen in het leven. Denk aan een nieuwe woning, nieuw werk, een scheiding of als een van je inwonende kinderen gaat werken. Het kan zijn dat iemand die 17 euro per maand meer gaat verdienen boven een drempel uitkomt, en dan de hele huurtoeslag moet terugbetalen. Zo krijgen mensen schulden. Ongeveer 60 procent van alle schuldvorderingen in Nederland is van de overheid, een gigantisch percentage.’

En gemeenten moeten die mensen helpen. ‘Wijkteams zijn 80 procent van hun tijd bezig met formulier-ellende – het prutsen met rottige invulpapieren voor mensen die in de problemen zitten.’

 

Mogelijke maatregelen

De VNG en Divosa suggereren een aantal mogelijke maatregelen voor de korte termijn. Ten eerste zijn ze voorstanders van een voorspelbaar toeslagensysteem, dat op recentere inkomens­gegevens is gebaseerd. Als het inkomen sterk is gedaald, kan een inwoner zich melden bij de gemeente en die moet dan in staat worden gesteld om de Belastingdienst de recente inkomensgegevens ten verstrekken, zodat het juiste toeslagbedrag kan worden vastgesteld.

Ten tweede pleiten ze voor een volledig andere systematiek voor de kinderopvang. In plaats van dat hoge bedragen worden overgemaakt aan ouders die het geld weer naar een kinderopvang­organisatie doorsluizen, zou het stelsel ‘met relatief bescheiden ingrepen’ kunnen worden ­omgebouwd naar een ­gesubsidieerd stelsel waar ouders een eigen bijdrage betalen.

 

Decentralisatie

Maar op de lange termijn moet het hele toeslagenstelsel worden herzien of vervangen. Het onderzoek IBO Toeslagen verkent mogelijkheden daartoe. In een van de opties worden toeslagen gedecentraliseerd naar gemeenten: ‘Door de verantwoordelijkheid van alle toeslagen en de bijbehorende budgetten naar gemeenten over te dragen kunnen gemeenten de dienst­verlening van het armoedebeleid, de participatie­wet en de toeslagen integreren.’ Het is een van de heftigere van de 27 genoemde opties uit het rapport en ‘een zeer ingrijpende decentralisatie’ die ‘grote uitvoeringsconsequenties en grote verschillen tussen gemeenten’ als gevolg heeft. Er worden verschillende voor- en nadelen genoemd, waaronder de vraag of gemeenten er nog een ingrijpende decentralisatie bij kunnen hebben.

 

Niemand

Koen Caminada, hoogleraar empirische analyse van sociale en fiscale ­regelgeving aan de Universiteit ­
Leiden, werkte mee aan het IBO Toeslagen. Hij verwacht niet dat gemeenten een dergelijke rol zullen hoeven spelen. ‘Ik hoor niemand over die optie met gemeenten. De varianten die bij mij langskomen zijn allemaal varianten op het werken van enkele objectieve criteria zoals inkomensgegevens.’ Hij merkt wel op dat Nederland hard toe is aan een verandering voor wat betreft het toeslagenstelsel.

 

Losse maatregelen

Maar of het ook tot een grootschalige ­herziening van het belastingstelsel komt? ‘Dat durf ik steeds minder te zeggen. De laatste keer dat het lukte om een pakket als hervorming door te voeren was in 2001. Sindsdien verbrokkelde het kabinet en bleef het bij steeds meer losse maatregelen.’ De groei aan losse maatregelen maakt het systeem complexer omdat voor elk ­probleem een aparte oplossing wordt ­verzonnen, met eigen regels voor inwoners en organisaties om rekening mee te ­houden. Zo zijn er inmiddels 27 ­inkomensondersteunende maatregelen.

 

Burger en overheid

Het doet denken aan het nieuwe pensioenstelsel, waar na ruim tien jaar discussie in 2020 eindelijk een akkoord over werd ­bereikt. Volgens Caminada is het bij de toeslagen nog moeilijker. ‘Dat is een kwestie tussen de burgers en de overheid, niet tussen werkgevers en werknemers. Er is geen toeslagenvereniging, dus beleidsambtenaren moeten dit voorbereiden.’ Zo kan het gebeuren dat een nieuw stelsel achter gesloten deuren wordt ontworpen, zonder dat er verenigingen zijn die hun eigen deelbelangen in de gaten houden. ­‘Nederlanders zouden een verandering in toeslagen accepteren, maar de politici zijn bang. Er is een brede Kamermeerderheid om iets te doen aan de toeslagen, maar wát precies, daar zijn ze niet zo ­eensgezind over.