Gemeenten 2021: quo Vadis?

We zijn, 5 jaar na de decentralisaties, beland in een ingewikkeld bestuurlijk vraagstuk. Maar is het allemaal wel zo ingewikkeld of maken we het ingewikkeld? De miljoenennota die op Prinsjesdag is gepresenteerd, onderkent de financiële problemen bij veel gemeenten en er wordt wederom geld toegevoegd voor de uitvoering van de taken voor het sociaal domein, maar is maar net genoeg om de gemeenten een klein beetje lucht te geven. Gemeenten geven jaar na jaar aan meer geld voor het sociaal domein nodig te hebben om structureel goede zorg en ondersteuning aan de inwoners te bieden maar tegelijkertijd kunnen gemeenten, 5 jaar na dato(!) nog steeds niet in voldoende mate aantonen dat zij grip hebben op en begrip hebben voor de processen in het sociaal domein en daarmee ook op de kosten te kunnen sturen. Ja, de Rijksoverheid is aan zet hier, maar de gemeenten zullen tegelijkertijd een versnelling moeten realiseren in de sturingsvraagstukken die er liggen en komen tot efficiënte en effectieve besteding van de beschikbare middelen.

Tijdens een bijeenkomst deze week van een politieke partij in een van “verre uithoeken van Nederland” over het sociaal domein werd naast dit alles nog een belangrijke zorg uitgesproken: de gevreesde achterstelling van gemeenten buiten de Randstad bij de herverdeling van het Gemeentefonds. Als we naar de contouren hiervan kijken, komt de onderlinge solidariteit tussen de stedelijke en rurale gebieden en gemeenten sterk onder druk te staan. Dat zou dan weleens de druppel kunnen zijn die de emmer doet overlopen. Mijn advies: kijk verder dan de begroting van volgend jaar. De gemeenten komen nog voor veel grotere uitdagingen te staan in de komende jaren. De herverdeling van het Gemeentefonds is misschien wel het echte ingewikkelde bestuurlijke vraagstuk voor de komende jaren…..

Het Rijk werd rijker, de gemeenten werden armer

De gemeenten hebben uiteraard een taak in het vinden van oplossingen voor de economische problemen. Ook voor gemeenten geldt dat anticyclisch investeren hierbij een goed instrument kan zijn. Het verschil met de Rijksoverheid is echter dat de financiële positie van veel gemeenten de laatste jaren drastisch is verslechterd en de gemeenten de laatste tijd fors nieuwe leningen hebben moeten afsluiten. Hierdoor stijgt de schuldpositie van de decentrale overheden sterk. Veel gemeenten staan dan ook noodgedwongen met de rug tegen de muur en hebben weinig ruimte om actief te kunnen acteren in de verbetering van de economie. In de miljoenennota wordt onderkend dat de financiële positie van gemeenten in 2019 is verslechterd: het exploitatietekort steeg van 197 miljoen euro in 2018 naar 768 miljoen euro in 2019. Circa 60 procent van de gemeenten had een financieel tekort en 25 procent had dat voor het derde jaar op rij.

Wanneer het vorige week gepresenteerde onderzoek naar de impact van bezuinigingen op het voorzieningenniveau bij Drentse gemeenten representatief is voor meer gemeenten in Nederland, dan is te verwachten dat de bezuinigingen die veel gemeenten nu doorvoeren, de economische crisis verder verdiept in plaats van dat de gemeenten mee kunnen helpen aan de oplossing ervan.

Meer geld erbij is niet de oplossing

Binnenkort worden de uitkomsten bekend van een landelijk onderzoek naar de uitgaven in het sociaal domein in relatie tot de hoogte van de Rijksbijdrage aan de gemeenten. De gemeenten hebben in mei dit jaar al duidelijk aan de Tweede Kamer aangegeven dat er meer geld bij moet (gesproken is over een bedrag van 2 miljard euro). Dit zal zeker een deel van de oplossing van de tekorten in het sociaal domein bij de gemeenten zijn, maar niet helemaal. De gemeenten zelf moeten zich tegelijkertijd richten op de onderlinge verdeling van de rijksmiddelen over de verschillende gemeenten (het herverdelingsonderzoek algemene uitkering dat momenteel plaatsvindt) en sturen op de doelmatigheid en effectiviteit van de ingezette middelen. Hoe is, zoals uit een onderzoek van Divosa blijkt, te verklaren dat het aantal jongeren dat gebruik maakt van jeugdzorg gemiddeld gezien tussen 2015 en 2018 met 13 procent is toegenomen terwijl de gemeentelijke uitgaven in dezelfde periode met 42 procent is gestegen?

Het ontbreekt gemeenten nog steeds aan goede sturingsinformatie

Follow the money melde deze week dat het KPMG onderzoek als gevolg van de in 2019 in de Tweede Kamer aangenomen motie (motie René Peters) naar de jeugdzorggelden niet goed van de grond is gekomen. Veel gemeenten gaven bij de uitvraag om informatie aan de gevraagde informatie (nog) niet te kunnen leveren omdat deze niet eenvoudigweg te genereren zijn. Hier blijkt een belangrijke achilleshiel te zitten in het aansturen van het sociaal domein bij de gemeenten: het ontbreken van kwalitatief goede sturingsinformatie. Veel gemeenten hebben dit probleem ondertussen onderkend en zijn hard aan de slag met het op orde krijgen van de analyses op basis van data. Maar zijn blijkbaar nog niet zover dat daar nu al op kan worden geacteerd.

Gemeenten hebben NU de kans het tij te keren

Het kabinet geeft in de Miljoenennota 2021 aan dat de organiseerbaarheid en betaalbaarheid van de zorg moeten worden verbeterd om haar toekomstbestendig te maken. Hoewel hier in het bijzonder op de eerste en tweede lijn zorg wordt gedoeld, is dit ook een opgave voor de uitvoering van de taken in het kader van de Wmo en Jeugdhulp bij gemeenten. Het is te hopen dat de contourennota voor een toekomstbestendige zorg waar het kabinet samen met veldpartijen aan werkt, helpt bij het vinden van oplossingen en het voorkomen van verdringingseffecten op andere beleidsterreinen en een verschraling van het gemeentelijk voorzieningenniveau. Gemeenten hebben nu de kans het tij te keren door samen met de Rijksoverheid te werken aan een integrale beleidsagenda ten aanzien van het Nederland van de toekomst waarin na 5 jaar decentralisatie van de Wmo-taken en Jeugdhulp ook perspectief geboden wordt voor een uitvoerbare en kwalitatief goede invulling van de opgaven vanuit het sociaal domein voor de langere termijn.