Beleid rijk bezorgt veel ambtenaren ‘morele buikpijn’

Ruim de helft van de rijksambtenaren heeft wel eens morele buikpijn over de inhoud van het werk of over de rechtvaardigheid dan wel doelmatigheid van het beleid. Het aankaarten kan, maar volgens velen gebeurt er vervolgens (te) weinig.

Geweten

Dat blijkt uit onderzoek van I&O Research onder 315 ambtenaren die werkzaam zijn bij een ministerie of een daaraan gekoppelde uitvoeringsorganisatie. In het onderzoeksrapport ‘Morele vragen van rijksambtenaren’ komt naar voren dat 57 procent van de respondenten wel eens last van hun geweten krijgt en twijfelt of ze wel het goede doen; één op de zes ambtenaren geeft aan dat zelfs regelmatig of vaak te hebben. Dilemma’s rondom beleidskeuzes en resultaten van beleid komen het meest voor.

Andere belangen

Behalve over de inhoud van het werk of over de rechtvaardigheid of doelmatigheid van het beleid speelt het geweten ook op bij ondeugdelijk verstrekte informatie. De morele verontwaardiging die respondenten ervaren bij ondoelmatig beleid komt als een van de belangrijkste thema’s naar voren. Dat gaat om besluiten en beleid dat niet de publieke zaak dient, waarbij de ‘bedoeling’ uit het oog wordt verloren en andere belangen overheersen. Onrechtvaardig beleid bezorgt ambtenaren eveneens vaak morele buikpijn, bijvoorbeeld wanneer burgers tussen wal en schip raken, wanneer er discriminatie wordt vermoed achter besluiten en beleid, en wanneer eigen subjectiviteit een te grote rol speelt.

Ondeugdelijke informatie

Morele twijfels rondom ondeugdelijke informatie en communicatie blijken op twee verschillende vlakken te spelen onder rijksambtenaren. Enerzijds ontstaat er twijfel als ze merken dat ze zelf niet transparant kunnen/mogen zijn naar de burger toe. Anderzijds beschrijven ze morele verontwaardiging als ze bemerken dat andere ambtenaren of bewindspersonen niet transparant zijn, bewust dan wel onbewust. Morele twijfels ontstaan ten slotte ook regelmatig als beleid niet past bij de eigen ideeën en politieke voorkeur van de ambtenaar. Respondenten zeggen zich ongemakkelijk te voelen bij het formuleren, implementeren of uitvoeren van beleid dat niet aansluit bij hun eigen overtuigingen.

Hart luchten

Uit de enquête van I&O Research blijkt dat ambtenaren met morele vragen overwegend tevreden zijn over of en hoe ze bij een collega of leidinggevende hun hart kunnen luchten, maar veel minder tevreden over de mate waarin daar opvolging aan wordt gegeven. Veel respondenten geven aan behoefte te hebben aan een meer ontvankelijke cultuur waar morele kwesties kunnen worden onderzocht. Het onderzoeksrapport onderstreept volgens minister Bruins Slot van Binnenlandse Zaken de noodzaak om te investeren in een gezonde gesprekscultuur. Daartoe dient onder andere het programma Dialoog en Ethiek dat binnen de gehele rijksoverheid gesprekken op verzoek begeleidt en een netwerk creëert van gespreksleiders voor het begeleiden van dialogen over ethische kwesties en morele vragen op de werkvloer.

Tegenspraak

Volgens Bruins Slot is het belangrijk dat er een cultuur heerst waarin ambtenaren zich durven uit te spreken. ‘Als ambtenaren vanuit hun eigen vakgebied en professionaliteit signaleren dat bepaalde zaken niet goed gaan, met mogelijk grote gevolgen voor de burger en de overheid, moeten zij dit aan de orde durven en kunnen stellen’, aldus de minister. In een speciaal programma ‘Uitspreken’ wordt onderzocht hoe dat kan worden bevorderd, onder andere aan de hand van het ophalen van verhalen, dilemma’s en ervaringen van ambtenaren zelf. Daarnaast wordt er een zogeheten kennishuis gebouwd, met voorbeelden en wetenschappelijke inzichten over loyale tegenspraak.