Bewustwording vooroordelen bij ambtenaren vergroot

Ambtenaren van ministeries en gemeenten hebben de afgelopen jaren trainngen gevolgd bij het College voor de Rechten van de Mens om hen bewust te maken van hun eigen vooroordelen en stereotypen en zo discriminatie voorkomen. Minister Kajsa Ollongren wil dat bewustzijn bij de overheid verder bevorderen vanuit het strategisch personeelsbeleid Rijk 2025, waarin dit een belangrijk speerpunt is.

Vooringenomenheid
‘Mensen hebben helaas last van vooroordelen’, schrijft de minister in antwoord op vragen van DENK-Kamerlid Farid Azarkan die deze stelde naar aanleiding van een interview met Nationale Ombudsman Reinier van Zutphen in NRC op 14 mei j.l.. Die stelde dat ‘iedereen barst van de vooronderstellingen en aannamen en vooringenomenheid’. ‘Maar als je een overheidsfunctionaris bent, een rechter, politieman, aan het loket of bij de SVB werkt, dan moet je je van die vooroordelen bewust zijn. Ik geloof niet dat je ervan af kunt komen, je hebt ze. Maar je moet leren dat het bij je handelen in relatie tot de burger die op jou een beroep doet, geen rol mag spelen.’

Ontoelaatbaar
Ollongren verwijst naar de wetenschap, waar is beschreven hoe ons brein geneigd is de wereld om ons heen te categoriseren en daarmee te simplificeren. ‘Dit kan leiden tot discriminatie en dat is ontoelaatbaar.’ Binnen de overheid mag geen sprake zijn van institutionele vooringenomenheid, etnisch profileren, discriminatie en racisme, vindt ze.  Van Zutphen constateerde juist dat etnisch profileren in alle lagen van de overheid voorkomt. ‘Het zit in systemen die achter de deur van een computercentrum gegevens uitspugen. Het gaat via algoritmen.’

Werving en selectie
Volgens de minister is het van groot belang om vooroordelen, bewust of onbewust, tegen te gaan. ‘De overheid heeft daarin een bijzondere verantwoordelijkheid, neergelegd in artikel 1 van de Grondwet.’ Bewustwording over vooroordelen en discriminatie is dan belangrijk. Om die te vergroten wijst ze, naast eerdergenoemde trainingen voor ambtenaren, op het Kennisplatform Integratie & Samenleving, gefinancierd door het ministerie van SZW, die de bewustwording vergroot bij beleidsmakers van gemeenten en andere overheidsinstellingen. ‘Om vooroordelen bij de werving en selectie tegen te gaan worden trainingen ingekocht voor leden van selectiecommissies om vooringenomenheid te voorkomen en selectiegesprekken te verbeteren.’

Vertaling naar AI
Ook wil ze de norm, neergelegd in de gelijke behandelingswetgeving en privacywetgeving, nadrukkelijk onder de aandacht te brengen binnen de overheid en naar de uitvoeringspraktijk vertalen. Er komt bijvoorbeeld een vertaling van juridische anti-discriminatienormen naar ontwerpprincipes voor ontwikkelaars van AI-systemen, die de ontwikkelaars moeten helpen om non-discriminatienormen zo goed mogelijk te borgen in het ontwerp van AI. Ook krijgt het voorkomen en bestrijden van discriminatie een plaats in het integriteitsbeleid binnen de overheid. Ambtenaren dienen elkaar aan te spreken op ongewenst gedrag en vermoedens van integriteitsschendingen te melden. ‘Binnen het rijk krijgt de positie van de melder de komende tijd extra aandacht.’ Nog voor het zomerreces verwacht ze hierover nog een brief naar de Tweede Kamer te sturen.

Etnisch profileren
De Nationale Ombudsman verwacht zijn onderzoek naar hoe overheidsinstanties om moeten gaan met klachten over etnisch profileren in het najaar af te ronden. Bij zijn tijdelijk meldpunt, waarin burgers zijn gevraagd hun ervaringen met etnisch profileren te delen, lag de focus op de vraag of burgers hierover een klacht hebben ingediend, en zo nee waarom niet, en zo ja, hoe zij dat hebben ervaren. Hierop zijn tussen de 150 en 200 reacties ontvangen, bevestigt de minister. In het onderzoek staan klachten centraal van burgers die het gevoel hebben dat zij er bij de opsporing of rechtshandhaving worden uitgepikt door een individuele ambtenaar vanwege hun etniciteit. Bij dit onderzoek zijn de volgende overheidsinstanties betrokken: politie, KMar, UWV, SVB, Belastingdienst Douane en gemeenten.

Kabinetsaanpak discriminatie
Op dezelfde dag als de antwoorden op de Kamervragen van Azarkan stuurde Ollongren haar brief over de kabinetsaanpak van discriminatie naar de Tweede Kamer. Daarin schrijft ze dat uit het SCP-rapport over ervaren discriminatie van afgelopen april blijkt dat slechts één op de vijf van de mensen die menen gediscrimineerd te zijn, dit meldt bij een officiële instantie. Van die groep weet maar 3 procent de gemeentelijke Anti Discriminatie Voorzieningen (ADV’s) te vinden. ‘Zorgwekkend’, vindt ze, maar al beter dan in 2013, toen maar één op de acht mensen een discriminatie-ervaring meldde. De aanpak van de minister om het ADV-stelsel te versterken heeft in Oost-Nederland geleid tot de oprichting op 1 januari 2020 van een regionale ADV, voortkomend uit drie lokale ADV’s, meldt ze.

Masterclasses
De vindbaarheid en toegankelijkheid van de ADV’s is in oktober en november 2019 ook onder de aandacht gebracht van gemeenteambtenaren in vijf masterclasses, waarin de ‘Handreiking antidiscriminatiebeleid voor gemeenten’ uit 2018 centraal stond. Aan de masterclasses van Movisie namen gemeenteambtenaren van 39 gemeenten deel. Doel was het vergroten van de kennis van gemeenteambtenaren over effectief antidiscriminatiebeleid en de handelingsperspectieven van ambtenaren om dit antidiscriminatiebeleid te kunnen voeren. Verder onderzoekt het Programma Verdere Integratie op de Arbeidsmarkt (VIA) in acht pilots wat werkt om de arbeidsmarktpositie van mensen met een niet-westerse migratieachtergrond te verbeteren. In 2020 en 2021 worden de lessen uit de pilots en ander onderzoek breed verspreid voor toepassing bij werkgevers, gemeenten, UWV en in het onderwijs.

Diepgeworteld probleem
‘Discriminatie tast de basis van onze maatschappij aan. En dus de sociale stabiliteit’, schrijft Ollongren in de inleidende alinea’s van de 25 pagina’s tellende Kamerbrief. ‘Discriminatie is een diepgeworteld probleem van de samenleving’, schrijft ze ook. Hardnekkige problemen zijn racisme en discriminatie in onze samenleving ook, schrijft ze verwijzend naar de recente demonstraties naar aanleiding van de dood van George Floyd door politiegeweld in de Verenigde Staten. ‘Ook in Nederland zijn mensen slachtoffer van uitsluiting en vooroordelen en krijgen zij soms zelfs te maken met geweld om wie ze zijn, hoe ze eruit zien of om wat ze geloven. Ook in Nederland bestaat een hardnekkig groepsdenken, dat mensen niet ziet als individu maar hen wegzet als lid van een groep.’

Hard werken
Pijnlijk duidelijk is die realiteit bijvoorbeeld op de arbeidsmarkt en de woningmarkt, schrijft Ollongren. ‘Racisme en discriminatie bestrijden we. Die bestrijding begint met de onderkenning van de ingrijpende gevolgen die het heeft op de levens van mensen.’ Daarna volgt de brief met concrete acties die het kabinet neemt in de bestrijding van racisme en discriminatie. Aan het eind stelt ze: het kabinet kan het niet alleen. Het is hard werken en ‘het pad naar een inclusievere en gelijkwaardigere samenleving gaat soms langzamer dan we willen’. Toch is het kabinet hoopvol gezien de grote maatschappelijke steun voor de harde aanpak van racisme en discriminatie. Ze eindigt met een citaat van Nelson Mandela: ‘To be free is not merely to cast off one’s chains, but to live in a way that respects and enhances the freedom of others.’