Wie controleert het waterschap?

Waterschappen worden als gevolg van het veranderende klimaat bij steeds bredere maatschappelijke opgaven betrokken. Er zijn grote bedragen mee gemoeid. Maar het toezicht laat te wensen over. 

Waterrobuust en klimaatbestendig 

Vermoedelijk een dezer weken maakt minister Van Nieuwenhuizen (Infrastructuur en Waterstaat, VVD) bekend hoeveel geld het rijk de komende jaren vrijmaakt voor het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie. Met die middelen moet Nederland in de toekomst ‘waterrobuust en klimaatbestendig’ blijven. Het gaat jaarlijks om vele honderden miljoenen euro’s. Niets doen is volgens voorzitter Hans Oosters van de Unie van Waterschappen geen optie. Fijntjes wijst hij in vrijwel alle persberichten van zijn unie op de circa 71 miljard euro aan waterschade die ons anders tot 2050 te wachten staat.

Toezicht als het misgaat
Nee, niemand zal serieus betwijfelen dat er in het waterbestendig maken van Nederland fors zal moeten worden geïnvesteerd. En dat een gezamenlijke aanpak van rijk, provincies, gemeenten en waterschappen – zoals al vastgelegd in het Nationaal Bestuursakkoord Water uit 2003 ­en culminerend in het recente Interbestuurlijk Programma (IBP) – daartoe het beste werkt. Maar wie houdt er toezicht op en grijpt tijdig in als het misgaat?

Opgavegerichte organisaties
‘Van taakgerichte waterbeheerders zijn waterschappen veranderd in opgavegerichte organisaties’, stelt voorzitter Han Polman van de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB). ‘Gestuurd vanuit de vraag wat ze kunnen bijdragen aan de huidige maatschappelijke opgaven. De klimaat- en energiediscussie is daar een voorbeeld van. Maar die nieuwe werkwijze komt ook terug in met provincies, gemeenten en andere stakeholders ingezette, gebiedsgerichte projecten.’

Logische vervolgvraag
Het wordt steeds lastiger vast te stellen wat onder de functionele bestuurstaak van waterschappen valt en wat niet’, beaamt ROB-voorzitter Polman. ‘Ze participeren in allerlei trajecten, waarbij hun verantwoordelijkheid verder gaat dan de oorspronkelijke waterschapstaak. Vanuit een groter belang moeten ze mee vibreren. Wat betekent de nieuwe manier van werken van de waterschappen voor hun wijze van belasting heffen en verantwoording afleggen?’, vat Han Polman van de ROB samen. ‘Dat is voor de waterschapsbesturen nu een logische vervolgvraag.’

Heffing bepaald door voorzieningen
Op die eerste kwestie – de belastingheffing –­ kwam eerder deze maand een voorlopig antwoord. De overkoepelende Unie van Waterschappen nam het advies over van de Commissie Aanpassing Belastingstelsel (CAB) voor meer gedifferentieerde heffingen. Watervervuilers en organisaties die bovengemiddeld baat hebben bij de inzet van de waterschappen, zullen daar in de toekomst meer voor moeten gaan betalen. Het door een waterschap geleverde voorzieningenniveau bepaalt de hoogte van de heffing. Zo kan door de waterschappen in financieel opzicht beter worden geanticipeerd op toekomstige klimaatkosten. Maar tegelijk vereisen die door te voeren tariefverschillen meer transparantie over het gevoerde beleid.

Nog steeds niet openbaar
Op dat punt hebben de waterschappen nog een weg te gaan, zo blijkt onder meer uit het opiniestuk van Mathieu Paapst in Binnenlands Bestuur. De besluitenlijsten van hun Dagelijks Bestuur (DB) worden door de meeste waterschappen nog steeds niet openbaar gemaakt, schreef het algemeen bestuurslid van waterschap Hunze en Aa’s. Dat maakt het toezicht door de gekozen volksvertegenwoordigers op het beleid van de dijkgraaf en andere leden van het DB lastig. Paapst stelt daarom voor dat provincies aan de waterschappen de openbaarmaking van hun besluiten zouden moeten opleggen.

Niet heel intensief
Formeel, immers, valt een waterschap onder het interbestuurlijk toezicht van een provincie ­–  of van meerdere provincies als een waterschap zich, zoals nogal eens gebeurt, over de provinciegrenzen heen uitstrekt. ‘Lean and mean’, noemt ROB-voorzitter en Zeeuws commissaris van de koning Polman het provinciale toezicht. ‘Niet heel intensief.’

Gezamenlijk optrekken complicerend
Een complicerende factor is dat waterschappen en provincies bij steeds meer projecten gezamenlijk optrekken. Polman: ‘Je komt elkaar ook voortdurend tegen als partners bij gebiedsontwikkeling en klimaatadaptatie. Hoe onderscheid je dat van je verantwoordelijkheid als toezichthouder?’ Dat gesprek vindt momenteel ook plaats in de provinciehuizen, weet Polman. ‘Want we moeten elkaar wel scherp houden in waar we een wettelijke taak hebben.’

Netwerksturing
‘Het kan niet anders dan dat het een mix zal zijn’, vult coördinerend adviseur Michael Mekel van de ROB aan. ‘De ene keer heb je als provincie de rol van toezichthouder, de andere keer die van partner. Bij dergelijke netwerksturing is het wel van groot belang dat vooraf iedereen dat weet. De spelregels moeten van begin af aan heel duidelijk zijn.’

Verlammende vete
Dat het weleens mis kan gaan, bewees de vorige maand naar buiten gekomen affaire bij het hoogheemraadschap van Delfland. Een vete binnen het dagelijks bestuur bleek het waterschap al een paar jaar te verlammen, maakte scheidend dijkgraaf Michiel van Haersma Buma bij zijn aftreden bekend. Maar de provincie Zuid-Holland greep niet eerder in.

Niet zichtbaar ingevuld

Ook Martha Buitenkamp komt het provinciale toezicht binnen het werk van rekenkamercommissies amper tegen. ‘Het wordt niet zichtbaar ingevuld’, zegt ze. ‘Een tijdje geleden maakte ik zelf mee dat een provincie een toezichthoudende taak had en die niet waarmaakte. Zo heb ik de afgelopen jaren meer situaties bij de hand gehad, waarbij ik dacht: nu moet je als provincie toch een keer ingrijpen. En dat het niet gebeurde.’

Lees het hele verhaal over de controle op de waterschappen deze week in BB13 (inlog).