Wethoudersonderzoek 2016: Recordaantal coalitiebreuken

Voor wethouders behoort het voorbije jaar 2016 tot de drie zwartste jaren. Er kwamen 116 wethouders om politieke redenen ten val. Alleen in 2008 en 2004 werden er meer wethouders tijdelijk of definitief van het collegepluche gestuurd.

Voor wethouders is de huidige collegeperiode een periode van uitersten. In 2015 kwamen er minder wethouders ten val dan ooit te voren. Het jaar 2016 behoort vervolgens tot de drie zwartste jaren voor wethouders. Sinds de invoering van het dualisme – waardoor de wethouder geen lid meer is van de gemeenteraad – kwamen er alleen in 2004 (145) en 2008 (122) meer wethouders ten val dan in 2016: 116 wethouders (zie grafiek).

Dat blijkt uit het Wethoudersonderzoek 2016 dat in opdracht van Binnenlands Bestuur is uitgevoerd door DeCollegetafel. Rekening houdend met het aantal wethouders dat in de afgelopen twaalf jaar door de afname van gemeenten met ruim tweehonderd is gedaald, maakt het dat verhoudingsgewijs alleen 2004 slechter scoort dan 2016.

De belangrijkste reden voor de politieke val van 116 wethouders in 2016 is het grote aantal gebroken coalities. In liefst 28 gemeenten kwam het in 2016 tot een val van de coalitie. Nooit waren er – sinds de invoering van het dualisme in 2002 – meer gevallen coalities. Voor het record tekende tot nog toe het jaar 2012 toen er 24 coalities ten val kwamen.

Versplintering
De voor de hand liggende oorzaak van het recordaantal gesneuvelde coalities lijkt de versplintering van het politieke landschap in gemeenteraden, die zich bij de raadsverkiezingen van 2010 heeft ingezet en in 2014 is bevestigd. Het aantal fracties in de gemeenteraden en daarmee ook het aantal coalitiepartijen is sindsdien gestegen. Toch moet worden gewaakt om te snel conclusies te trekken.

Van de 28 gesneuvelde coalities in 2016 had de helft van deze coalities slechts drie coalitiepartijen. Bovendien bestond in vijf gemeenten de gevallen coalitie slechts uit twee partijen. Veel partijen in de raad is weliswaar een teken van versplintering, maar lijkt vooralsnog geen hoofdreden voor meer gevallen coalities. Onder de dertig gemeenten met de meeste partijen in de raad is er verhoudingsgewijs geen sprake van een groter aantal coalitiebreuken. En ook de dertig gemeenten die bij de laatste raadsverkiezingen in 2014 met de grootste toename van partijen in de raad zijn geconfronteerd, scoren verhoudingsgewijs geen hoger aantal coalitiebreuken dan anderen.

De conflicten die tot 28 gevallen coalities leidden, hebben een gemeenschappelijke noemer: coalitiepartijen gunnen elkaar of hun wethouders geen verdere voortzetting van hun samenwerking. Spraakmakende crises laten daarbij zien dat het verlies en het afbrokkelen van machtsposities in het versplinterende landschap een belangrijke factor zijn voor het ten val komen van coalities. Zowel landelijke partijen als het CDA, VVD en PvdA als lokale partijen hebben daar last van. Voorbeelden daarvan zijn: Barendrecht (VVD versus EVB), Dinkelland (Lokaal versus CDA), Eersel (CDA), Geldrop-Mierlo (DCG), Heemstede (HBB), Leudal (CDA) en Nuth (CDA). Of winnaars die de boel niet bij elkaar kunnen houden, zoals in Winsum (Gemeentebelangen) en Zandvoort (OPZ).

Bestuursstijl en integriteit
Twee andere belangrijke factoren voor het politiek ten val komen van 116 wethouders in 2016 zijn de stijl van besturen van de wethouder en integriteit. De wijze van besturen stelt eisen. Een wethouder moet zorgen dat hij zaken voor elkaar krijgt (De Bilt, Slochteren, Wierden) en dat hij de raad daarbij op tijd informeert. Wie dat niet doet, zoals wethouders in Arnhem, Venlo, Sluis, en Hillegom wordt naar de uitgang verwezen. Of wie, zoals in Veenendaal, als wethouder voor de lokale partij ProVeenendaal, te veel zijn eigen gang gaat, veroorzaakt de val van de coalitie en verdwijnt zelf naar de oppositie.

Niet-integer gedrag is in 2016 de derde belangrijke valfactor. Verhoudingsgewijs minder belangrijk dan voorgaande jaren maar in absolute zin in 2016 van dezelfde omvang als in 2015. Op integriteit sneuvelden ook nu weer wethouders in tien gemeenten (Aalten, Bergen NH, Cranendonck, Hoogezand, Krimpen, Reusel-De Mierden, Stedebroec, Uitgeest, Zuidplas en Zwijndrecht). Bovendien lag niet-inte ger gedrag aan de basis van de coalitiebreuk in Leudal: CDA-wethouder John van den Beuken werd in de Midden-Limburgse gemeente weggestuurd omdat de raad niet langer als applausmachine voor het Sinterklaasgedrag van het CDA wenste te fungeren. Onder druk van het CDA draaide het college een halvering van de subsidies aan de muziekverenigingen terug.

De kapstok voor valpartijen van een of meer wethouders is divers. De nieuwe taken in het sociaal domein hebben niet tot extra valpartijen geleid. Alleen in Achtkarspelen (bezuiniging) en Gouda (motie over zorg kinderen in pleeggezinnen) was een conflict in het sociaal domein aanleiding voor de val.

In 2016 vertrokken er 75 wethouders om niet-politieke redenen, zoals een andere baan (17 wethouders). Voor 46 wethouders – een recordaantal – waren gezondheidsredenen (18 wethouders) of persoonlijke redenen (28 wethouders) het argument voor een vrijwillig gekozen vertrek. In enkele gevallen was de eigen gezondheid of persoonlijke redenen een vlucht naar voren om een dreigende politieke afrekening te voorkomen. Het belangrijkste persoonlijke argument om te stoppen – vooral voor wethouders van 60 jaar of ouder – was het gevoel dat de klus is geklaard en dat het tijd is voor een nieuwe, jongere opvolger.

Slechts voor een handvol wethouders was de kennelijk zwaarte van het wethouderschap de reden om de handdoek te gooien. Een aantal (Almelo, Deurne, Eindhoven en Werkendam) gaf te kennen om na de inspannende wethoudersjaren op zoek te willen naar een nieuwe balans tussen werk en privé. Een tweetal wethouders (Midden-Drenthe en Kaag en Braassem) gaf zonder omwegen te kennen dat de zwaarte van het wethouderschap de reden was om met ‘dit prachtige ambt’ te stoppen.

Lees verder in de rubriek Personalia met daarin een overzicht van ten val gekomen wethouders.