Tips voor het omgaan met het onbehagen

Maatschappelijk onbehagen moet niet alleen negatief worden geduid, maar heeft ook positieve kanten. Voorwaarde is dat ambtenaren, bestuurders en volksvertegenwoordigers uit hun eigen bubbel komen.

Dat stellen Boudewijn Steur, Thomas Zandstra en Ellen van Doorne in een essay in Binnenlands Bestuur. De drie medewerkers van Binnenlandse Zaken schreven het op persoonlijke titel. Maatschappelijk onbehagen gaat volgens hen over de bezorgdheid van mensen over de staat van de samenleving, zoals over de vraag of onze kinderen het nog wel beter krijgen dan wij.

Substantieel wantrouwen
Dat onbehagen, de bezorgdheid van mensen is volgens de auteurs van alle tijden, maar er zijn aanwijzingen dat het groter wordt. Dat heeft implicaties voor het openbaar bestuur. In de eerste plaats zet het druk op de legitimiteit van het overheidshandelen. Op dit moment richt het maatschappelijk onbehagen zich vooral op de legitimiteit van politieke partijen en politieke ambtsdragers. ‘Vooralsnog is er geen sprake van verminderde navolging van regelgeving, maar er is wel degelijk sprake van een substantieel wantrouwen’, stellen de auteurs.

Maatschappelijk onbehagen leidt ook tot een verandering in electorale voorkeuren van burgers. ‘Mensen bij wie een groot maatschappelijk onbehagen heerst, hebben een grotere electorale voorkeur voor partijen die de oorzaken voor dit onbehagen benoemen. Populistische partijen – vooral rechts-populistische – waren de eerste die een narratief naar voren brachten’, aldus de auteurs.

Onbestuurbaar
Die verandering van het politieke landschap is niet per se problematisch voor het functioneren van het openbaar bestuur: ‘Voor ons wordt dit pas problematisch als de veranderingen in het politieke landschap resulteren in onbestuurbaarheid, bijvoorbeeld doordat coalitievorming niet mogelijk is of het bestuur instabiel is. Of als de rechtstaat op welke wijze dan ook in het geding is.’

Maatschappelijk onbehagen is volgens hen ook een mechanisme dat bijdraagt aan het politiseren van onderbelichte thema’s. Het mobiliseert mensen bepaalde zorgen te agenderen. Door de geuite zorgen kan een thema op de politieke agenda komen. Maatschappelijk onbehagen leidt dan uiteindelijk tot een koerswijziging van het beleid. ‘Hierdoor kan het object van maatschappelijk onbehagen uiteindelijk verdwijnen, waardoor het onbehagen zelf ook afneemt’, aldus de auteurs.

Maatschappelijke stages
Voor het openbaar bestuur onderscheiden de auteurs een aantal handelingsperspectieven om met het onbehagen om te gaan. Zo moeten er vanuit het openbaar bestuur nieuwe verbindingen met de samenleving worden gemaakt. ‘De afgelopen jaren is duidelijk geworden dat de werkzame mensen in het openbaar bestuur, ongeacht of dat ambtenaren, bestuurders of volksvertegenwoordigers zijn, onvoldoende zicht hebben op wat er leeft en speelt in de wereld om hen heen. Zij zitten in hun eigen bubbel en beschikken over onvoldoende mogelijkheden om die bubbel uiteen te laten spatten. Daardoor worden de zorgen van mensen onvoldoende geïdentificeerd, waardoor het niet op de politieke agenda verschijnt. De oplossing bestaat deels uit een grotere diversiteit aan achtergronden binnen het overheidsapparaat, maar dat is niet voldoende. De komende jaren zal structureel ingezet moeten worden op diep begrip over en weer, door het versterken van de dialoog tussen het openbaar bestuur, maatschappelijke organisaties, bedrijven en individuele mensen. Dit kan onder meer door het organiseren van maatschappelijke stages, uitwisselingen of detacheringen, maar ook door nadrukkelijker de samenwerking te zoeken bij de aanpak van maatschappelijke vraagstukken.’

Investeren in een andere bejegening van burgers is een tweede handelingsperspectief voor het openbaar bestuur. ‘Het maakt zo veel uit of bestuurders of ambtenaren de tijd nemen voor hun contacten met burgers, of zij hun overwegingen voor een bepaald besluit weten uit te leggen en toe te lichten en of zij begrip hebben voor de gevoelens van mensen. Te denken valt bijvoorbeeld aan het bijbrengen van mediation-vaardigheden zodat bestuurders en ambtenaren vooral inzetten op bemiddeling, maar ook aan communicatie vaardigheden om laaggeletterden en digi-onvaardigen effectiever te bereiken’, stellen ze.

Politieke correctheid
Een derde handelingsperspectief is dat de problemen worden aangepakt die ten grondslag liggen aan het maatschappelijk onbehagen. In de eerste plaats gaat het dan niet alleen om maatschappelijke problemen die vanuit het perspectief van het openbaar bestuur als problematisch worden gezien, maar ook om de problemen zoals die door mensen worden ervaren. In de tweede plaats is het volgens Steur c.s. belangrijk maatschappelijke problemen concreet te benoemen. ‘De taal van weldenkendheid die binnen het openbaar bestuur wordt gebruikt  om maatschappelijke problemen te duiden wordt vaak niet (h)erkend door mensen op straat. Binnen het openbaar bestuur prevaleert politieke correctheid boven de aansluiting op de leefwereld van mensen. Resistentie tegen verandering is het gevolg.’

Lees het volledige essay in Binnenlands Bestuur nr. 8 van deze week (inlog)