‘Stem controlerende rol niet af met wethouder’

Controleren lijkt politiek oninteressant, maar het tegendeel is waar, en als je het samen doet draagt het bij aan het gezag van de gemeenteraad. De beste stuurlui staan aan wal, weet Klaartje Peters, zelfstandig onderzoeker en bijzonder hoogleraar lokaal en regionaal bestuur aan de Universiteit Maastricht, maar in een webinar wilde ze vrijdag toch deze boodschap meegeven aan raadsleden.

Dominantie college
De gemeenteraad is het hoogste orgaan, maar het college domineert de politieke verhoudingen in de gemeente, stelde Douwe Jan Elzinga bijna twintig jaar geleden al vast. Ook na de invoering van het dualisme bleef de dominantie van het college bestaan. Het college bestuurt en de raad controleert. Hoe kan de raad haar eigen positie versterken? Door haar controlerende rol serieus te nemen, zegt Peters in het webinar dat een deel uitmaakt van een serie over versterking van de lokale democratie, mede georganiseerd door de Nederlandse Vereniging voor Raadsleden.

Houd je niet aan p&c-cyclus
Maar goed controleren, hoe doe je dat? Peters’ definitie van controleren is: het vergelijken van de feitelijke situatie met de norm. ‘Als raadslid moet je betrouwbare informatie verkrijgen over die feitelijke situatie en je hebt een norm nodig voor de beoordeling.’ Het bestuur controleren kan aan de hand van vastgestelde beleidskaders, maar ook naar rechtstatelijke kaders. Wat je in ieder geval niet moet gebruiken zijn de doelstellingen uit de programmabegroting en de planning&control-cyclus, benadrukt Peters. ‘Raadsleden hoeven zich bij de controle van het bestuur niet aan die cyclus te houden.’

Kies waarop je controleert
Wat moeten raadsleden dan wel doen in hun controlerende rol? Vooral keuzes maken waarop je controleert en daarop doelgericht zijn, aldus Peters. Daar komen de kaders weer terug: wat is voor jouw fractie belangrijk? ‘Zet bijvoorbeeld in op het verkleinen van de kloof tussen arm en rijk in de gemeente. Dat kan dan een kader en norm zijn. Daar controleer je dan op. Je kunt je dan ook nog concentreren op bepaalde beleidsdossiers.’ Controle is dus heel politiek, stelt ze vast. Iedere fractie, elk raadslid legt accenten anders. ‘Zo is politiek ook bedoeld.’

Gezamenlijk gezag opbouwen
Informatievoorziening is iets van de raad als geheel, vindt Peters. ‘Om informatie te vergaren over de feitelijke situatie moet je je als raad gezamenlijk inspannen. Soms moet je dat bevechten.’ Daarbij kan de griffier behulpzaam zijn. ‘Als er namelijk een probleem is, dan worden colleges vaak minder scheutig met informatie. Houd daar rekening mee.’ Dat geldt ook voor coalitiepartijen.’ Als Pieter Omtzigt zich in procedurevergaderingen in de Tweede Kamer net zo gedwee zou hebben opgesteld als de andere Kamerleden van coalitiepartijen, dan was het heel anders gelopen. ‘Het gaat om het gezamenlijk opbouwen van gezag. Als je niet gezamenlijk optrekt, dan laat je als gemeenteraad met je sollen.’

Trekken aan een dood paard
Daarmee komt Peters op een onplezierige kant van controleren. Ook informatievoorziening heeft politieke kanten. ‘Een weinig besproken thema in de lokale politiek is de partijtegenstellingen in de raad: gesloten rijen in de coalitie, een toeterende oppositie, scheiding van geesten binnen de raad.’ Uit een vorig jaar gehouden survey onder raadsleden blijkt dat coalitieraadsleden zelf vinden dat ze het bestuur wel degelijk goed controleren. ‘Maar dat doen zij op minder openbare manieren, minder met mondelinge vragen.’ Oppositieraadsleden maken meer gebruik van openbare instrumenten, zoals interpellaties, het raadsonderzoek en de raadsenquête. ‘Maar ze zijn minder tevreden over hun controlerende werk en wat het oplevert. Het voelt als onbegonnen werk, trekken aan een dood paard. Soms geven ze het op.’

Maak jezelf niet monddood
Peters heeft twee adviezen aan de oppositie- en de coalitieraadsleden. ‘Het is geen goede zaak om als coalitiefracties wekelijks met de wethouders jouw werk als raadsfractie af te stemmen en zeker niet de controlerende aspecten.’ Ze weet dat het heel vaak gebeurt. Soms systematisch, soms ad hoc, soms open, soms meer verborgen. ‘Als coalitieraadslid kun je jezelf met het afstemmen van jouw controlerende rol op belangrijke momenten monddood maken. Dat vreet aan het gezag van de raad. Wethouders en bestuur bepalen zo de controle van de raad. Je zet jezelf daarmee buitenspel.’

Werk samen met coalitieraadslid
Haar advies aan de oppositie is: ga niet altijd meteen ‘toeteren’, in de raad, op social media of in de krant. ‘Zoek eens verbinding met coalitiewoordvoerder op dat dossier. Bepleit je zaak. Leg uit wat je wilt weten van het college en waar je je zorgen over maakt. Geef aan dat je liever samen een motie indient, want dan heeft die meer effect.’ Wees ruimhartig en laat het coalitieraadslid eerste ondertekenaar zijn of een bepaalde zin schrappen uit de motie. ‘Het kan echt. Denk na over wat er gebeurd zou zijn als Leijten en Omtzigt elkaar niet hadden gevonden? Het gezag van de weede Kamer wint ermee.’

Soms moet je wethouders dwingen
Tijdens haar onderzoek naar de controlerende rol van raden zeiden bestuurders tegen Peters: ‘Je moet niet raden onderzoeken, maar ons. Wij weten hoe je moet zorgen dat je niet wordt gecontroleerd.’ Een wethouder zei op haar vraag of hij zich gecontroleerd voelde dat als dat al eens het geval was, hij dan rondkijkt en tegen ieder vragend raadslid zegt dat de vraag heel belangrijk is en hij dan een antwoord gaf. ‘Iedereen werp ik een brokje toe en daarna kan ik ongestoord mijn werk voortzetten.’ Hoe zorg je als raadslid dat hij daar op ultieme momenten niet mee wegkomt? Volgens Peters moet je bestuurders dwingen informatie te verschaffen als je die nodig hebt als raad. ‘Soms moet je hem echt aan de tand voelen om te zorgen dat hij niet al te tevreden naar huis gaat.’