‘Scherpenzeel zal zich nu moeten bewijzen’

Een commissaris van de koning die op eigen gezag een waarnemend burgemeester uit zijn functie ontheft, zoals gisteren gebeurde in Scherpenzeel, is uitzonderlijk in gemeenteland. De Tilburgse bestuurskundige Niels Karsten moest er even op puzzelen. ‘Deze ontheffing is namelijk niet expliciet wettelijk geregeld, maar als je de redeneerlijn van de Gemeentewet volgt dat een cdk in het belang van de gemeente een waarnemer mag benoemen, dan mag hij deze ook ontheffen uit zijn functie.’

Soap
Karsten zag donderdag een ‘spetterende finale’ van de fusieruzie, die hij als een soap typeert. ‘Herindelingen zijn altijd politiek, maar hier werd wel hoog politiek spel gespeeld.’ Het ging veel over de relaties tussen de bestuurslagen en tussen personen en minder over de feitelijkheden, vindt Karsten. ‘Scherpenzeel heeft haar zelfstandigheid heel stevig verdedigd. Er waren wel zorgen over het functioneren van de gemeente, maar de minister zegt nu ook dat er geen acute noodzaak is voor een herindeling en er nog alternatieven zijn. Scherpenzeel krijgt dus het voordeel van de twijfel.’

Geen expliciete wettelijke grondslag
Of de ongevraagde ontheffing uit zijn functie van de waarnemend burgemeester Eppie Klein (SGP) door de Gelderse cdk John Berends (CDA) een unicum is in de Nederlandse gemeentegeschiedenis kan Karsten niet met absolute zekerheid stellen. ‘Maar het is zeker een uitzonderlijk geval.’ Een expliciete wettelijke grondslag voor deze actie van de cdk vindt hij niet in de Gemeentewet, de Provinciewet, het rechtpositiebesluit voor burgemeesters of in de ambtsinstructie voor cdk’s. Wel stelt artikel 78 van de Gemeentewet dat de cdk in het belang van de gemeente een waarnemer kan aanstellen. ‘Als je de redeneerlijn doortrekt, kan hij de waarnemer ook uit zijn functie ontheffen, maar de wet is er niet expliciet over. Het ontslag van een kroonbenoemde burgemeester kan alleen op voordracht van de minister bij een koninklijk besluit, maar dat is hier niet aan de orde.’

Timing
Een ontheffing van een waarnemer uit diens functie hoeft de minister niet goed te keuren, maar de cdk dient haar wel van tevoren in kennis te stellen, als hij de ambtsinstructie volgt, vertelt Karsten. ‘Dat zal hij ook gedaan hebben. Ik kan me niet voorstellen dat de minister er niet van op de hoogte was. De timing was ook niet toevallig. Berends heeft het besluit van Ollongren over de herindeling afgewacht.’ Karsten kan zich in deze casus ook niet voorstellen dat Berends dezelfde weg heeft gevolgd als zijn Overijsselse ambtgenoot Andries Heidema (ChristenUnie) bij de aanstelling van Theo Bovens als waarnemer in de gemeente Enschede. Die verraste haar met een kort van tevoren aangekondigde en niet onomstreden benoeming. In Scherpenzeel is het echt een stevig en politiek gevoelig besluit met vergaande implicaties. Dat neem je niet zomaar even.’

Rust
Karsten is ook niet zozeer verrast door het besluit van Berends. ‘De waarnemend burgemeester heeft op het scherpst van de snede geopereerd in zijn contact met de provincie en de cdk en er waren vraagtekens rond zijn functioneren. Hij was een van de centrale politieke spelers in het spel. Nu er duidelijkheid is, moet je op zoek naar rust, en straks na verkiezingen samen met een nieuwe gemeenteraad de mogelijkheden verkennen. Het is dan niet handig om een burgemeester met een ‘politiek’ verleden te hebben. Je hebt dan juist iemand nodig die meer onafhankelijk kan opereren.’

Persoonlijk
De onderbouwing van de ontheffing vindt Karsten ‘heel persoonlijk’. De cdk had kunnen zeggen: in het belang van de gemeente stel ik een andere waarnemer aan. Punt. Hij is echter heel scherp in zijn oordeel over het functioneren van Klein, met ‘zijn handelen past niet bij een integer en openbaar bestuur’ en ‘zijn verklaringen zijn tegenstrijdig’. Zelf had ik dat anders gedaan. Maar uit onder andere Wob-documenten blijkt al dat de persoonlijke verhoudingen slecht waren. En dit is geen gebruikelijke manier van ingrijpen, dus dat moet je wel stevig onderbouwen. Maar Berends had dat wat mij betreft meer met een blik op toekomst in plaats van met een blik op het verleden kunnen doen.’

Stevig gesprek
Ontheft Berends de waarnemend burgemeester niet uit zijn functie omdat hij ‘een slechte verliezer’ is, zoals door sommigen wordt gesuggereerd? En zou de minister niet ook de cdk uit zijn functie kunnen ontheffen, als zij het niet eens is met de beslissing van de cdk of over zijn functioneren? De cdk zal een ambtsbericht uitbrengen aan de minister, stelt Karsten. ‘Als die zou willen, dan zou ze maatregelen kunnen nemen, met ontslag als ultieme consequentie. Maar ik zie dat niet gebeuren. Er zal vast een stevig gesprek volgen met de cdk over de gang van zaken, maar er is niet evident iets onoorbaars gebeurt. En ze zal de bal bij Scherpenzeel laten. De raad moet zich nu bewijzen, en die zal zich vast assertief opstellen ten opzichte van de cdk over de nieuwe waarnemer.’

Geen type-Remkes
Weer een nieuwe waarnemer vanuit deze cdk in afwachting van een kroonbenoemde burgemeester zal door de Scherpenzelers niet met open armen worden ontvangen, lijkt het. ‘De cdk moet wel goed kijken naar het type persoon, eventueel in overleg met de minister. Hij zal iemand zoeken met gezag. Tenzij er zwaarwegende redenen zijn om dat niet te doen, zal hij met de raad overleggen over wie de nieuwe waarnemer wordt. Ik vermoed dat hij nu die reguliere weg volgt en zoveel mogelijk overeenstemming zoekt over de waarnemer, die na de verkiezingen met de raad aan de slag gaat. Je hebt iemand nodig die de lijnen voor langere tijd uitzet. Je kunt niet nog meer politiek gedoe gebruiken en een hele snelle doorwisseling van burgemeesters is niet goed voor de continuïteit. De waarnemer zal zeker enkele piketpalen moeten verzetten, maar er is geen acute situatie, dus er is geen type-Remkes nodig.’

Veel ruimte voor cdk
Intussen is de gemeenteraad van Scherpenzeel en een deel van de inwoners ‘not amused’ over het gedwongen vertrek van Klein. Gemeentebelangen en de SGP noemen het ‘onacceptabel’ en leggen zich er niet bij neer. Burgerinitiatief Scherpenzeel Zelfstandig is ‘woedend’ en roept de inwoners op om de Scherpenzeelse vlag uit te hangen ‘als protest tegen het ontslag van onze burgemeester’. Toch heeft het besluit aanvechten niet zoveel zin, denkt Karsten. ‘Ik ken geen vergelijkbaar geval, maar een burgemeester is geen gewone werknemer. Uiteindelijk is het een politieke functionaris. Een rechter zal de bevoegdheden daarom ruim interpreteren: de cdk heeft veel ruimte om in het belang van gemeente te handelen.’ De gemeenteraad kan zich wel stevig opstellen naar een waarnemer of kroonbenoemde burgemeester en zal een leidende rol moeten gaan spelen richting de bestuurlijke toekomst, vindt Karsten. ‘Scherpenzeel zal zich nu moeten gaan bewijzen.’

Minister wel geïnformeerd
Het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties laat in een reactie aan Binnenlands Bestuur weten dat de cdk zelfstandig bevoegd is om een waarnemend burgemeester uit zijn functie te ontheffen, ‘wanneer hij dat gerade acht’. Hij hoeft daarvoor geen toestemming te hebben van de minister van BZK. Cdk Berends heeft minister Ollongren wel geïnformeerd over zijn voornemen, zegt het ministerie. Op de vraag of de minister zich nog nader met de aanstelling van een waarnemer in Scherpenzeel gaat bemoeien, antwoordt haar woordvoerder: ‘We wachten het voorstel van de cdk af.’

Spoeddebat
Provinciale Staten van Gelderland houden dinsdag een spoeddebat over de ontheffing van zijn functie van waarnemend burgemeester Eppie Klein (SGP) van Scherpenzeel. Het debat is aangevraagd door vijf partijen (PVV, SP, PvdD, FvD en 50Plus. Zij willen weten wat precies de rollen van cdk Berends en gedeputeerde Jan Markink (VVD) zijn geweest in het conflict met Klein. Ze willen ook boven tafel krijgen of de commissaris en de gedeputeerde integer hebben gehandeld.