Provincies krijgen grotere rol bij herindeling

De rol van provincies bij gemeentelijke herindelingen moet weer worden versterkt. Als gemeenten niet willen herindelen terwijl dat wel nodig is, moet de provincie makkelijker dan nu de knoop kunnen doorhakken. Draagvlak onder bestuur en inwoners van de betrokken gemeenten, nu een belangrijk criterium, moet minder zwaar gaan wegen.

Van onderop

De Wet algemene regels herindeling (Wet arhi) en/of het beleidskader herindeling moeten daartoe worden aangepast. Dat schrijft minister Ollongren van Binnenlandse Zaken aan de Tweede Kamer. Een besluit daarover laat zij echter aan haar opvolger over. De rol van de provincie is sinds maart 2019 teruggeschroefd, toen het nieuwe beleidskader herindeling van kracht werd. Herindelingen moesten vanaf dat moment zo veel mogelijk ‘van onderop’ komen; vanuit de wens van gemeenten zelf. Draagvlak kreeg meer gewicht en provincies kunnen alleen bij hoge uitzondering, en onder strikte voorwaarden, zelf het initiatief voor een herindeling nemen.    

Handelingsverlegen

Dat beleid heeft de laatste jaren niet altijd goed uitgepakt, erkent Ollongren in haar Kamerbrief. Provincies dreigen ‘handelingsverlegen’ te worden. ‘Provincies geven aan dat de afnemende ruimte voor provinciale initiatieven maakt dat hun stimulerende rol minder effectief is; gemeenten laten zich minder gelegen liggen aan suggesties van provincies om te reflecteren op de eigen bestuurskracht of om de kwaliteit van processen rondom herindeling te verbeteren’, aldus Ollongren. ‘Mijn recente besluit om geen wetsvoorstel te maken op basis van het Gelderse herindelingsadvies voor Barneveld en Scherpenzeel kan dat sentiment helaas versterken.’

Tandeloze tijger

Gedeputeerde Staten (GS) van Gelderland besloten begin dit jaar dat Scherpenzeel en Barnveld per 2023 moesten fuseren, tegen de zin van Scherpenzeel in. Provinciale Staten stemde in juli met het voorstel van GS in, maar Ollongren zette er vorige maand een streep door. De bestuurskracht van Scherpenzeel staat wel onder druk, maar die kan een zelfstandig Scherpenzeel op eigen kracht verbeteren, stelde de minister toen. Ook het gebrek aan draagvlak heeft zwaar meegewogen in haar besluit om niet met een wetsvoorstel te komen, tot grote teleurstelling van GS. De Gelderse commissaris van de koning John Berends stelde eerder in een interview in Binnenlands Bestuur dat provincies vrijwel geen instrumenten hebben om in te grijpen als gemeenten niet toekomstbestendig zijn. ‘We worden bijna een tandeloze tijger.’

Dwingen

Meer provincies hebben daar last van, zo blijkt uit de brief van Ollongren. Vooruitlopend op het nieuwe beleidskader trokken onder meer de provincie Noord-Brabant en Noord-Holland de stekker uit toen lopende herindelingsprocessen. Het Noord-Hollandse Landsmeer is al tijden naarstig op zoek naar een fusiepartner, maar gemeenten in de regio Zaanstreek-Waterland happen niet toe. Ondanks aandringen van de provincie kiezen de buurgemeenten ervoor op eigen tempo een visie op de bestuurlijke toekomst te ontwikkelen. Als gemeenten niet willen, heeft de provincie vrijwel geen mogelijkheden om hen tot fusie te dwingen, ook al zou dat voor bijvoorbeeld de hele regio beter zijn, zo constateert Ollongren.

Niet lichtvaardig

Vanuit die optiek is het goed verdedigbaar dat draagvlak minder gewicht krijgt, stelt de minister. ‘De impact van een herindeling (of het uitblijven daarvan) reikt verder dan de gemeenten die daartoe besluiten. Voor een groeiend aantal opgaven is het immers noodzakelijk dat gemeenten met elkaar samenwerken. Via die samenwerking kan een tekort aan slagkracht bij de ene gemeente, nadelige effecten hebben voor andere gemeenten.’ In zo’n situatie kan ‘enige (bij)sturing van ‘bovenaf’ op herindelingsprocessen passend zijn.’ Daarbij past een sterkere rol van provincies, vindt Ollongren. ‘Het vereist evenwel dat provincies het vertrouwen krijgen (en blijvend waarmaken) dat zij de aan hen toegekende bevoegdheid om – als ultimum remedium – een gemeentelijke herindeling te initiëren, niet lichtvaardig benutten.’