Nederland riskeert Europese tik wegens centralistisch beleid rijk

In 2013 legt de Raad van Europa Nederland langs de democratische meetlat. Het is de derde keer dat de Raad een oordeel gaat vellen over onder meer de mate van beleidsvrijheid voor gemeenten en provincies. Meer dan een tik op de vingers kan het Nederland echter niet opleveren, maar helemaal betekenisloos is het oordeel van ‘Europa’ niet.

Om de rapporteurs alvast wat werk uit handen te nemen, heeft de Universiteit van Tilburg (UvT) in opdracht van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en het Interprovinciaal Overleg (IPO) onderzoek gedaan naar ‘de staat van decentrale autonomie’. Er is met name gekeken naar onderdelen waar de autonomie van gemeenten en/of provincies in het geding is of in het geding dreigt te komen. 

De conclusies zijn stevig. Gemeenten en provincies lopen steeds meer aan de leiband van de centrale overheid. Het Rijk stelt in toenemende mate paal en perk aan onder meer de bestedingsvrijheid van het gemeente- en provinciefonds en tast daarmee de beleidsvrijheid van decentrale overheden aan. De decentrale autonomie is − mede hierdoor − in gevaar.

Vakdepartementen en de Tweede Kamer hebben regelmatig de neiging decentrale overheden als ondergeschikt te beschouwen en hen daarom zo gedetailleerd mogelijk voor te schrijven wat zij moeten doen en hoe. En ‘het ministerie van Binnenlandse Zaken verzaakt zijn taak als hoeder van het bestel’, stelt onderzoeker Linze Schaap van de UvT in de rapportage ‘Decentrale autonomie?’

Onvoldoende
De financiële verhoudingen tussen rijk, en gemeenten en provincies zijn in vergelijking met andere Europese landen niet best, stelt Schaap in zijn rapport. Zo heeft de minister het recht om uitbetaling van de algemene uitkering op te schorten als een gemeente of provincie zich onvoldoende verantwoordt over de besteding van een specifieke uitkering. Het afschaffen van de deelraden − waar Amsterdam en Rotterdam zich voor gesteld zien − is eveneens in strijd met het Europese Handvest inzake Lokale Autonomie. Volgens dit Handvest moeten decentrale overheden naar eigen inzicht hun gemeentebestuur bestuurlijk kunnen vormgeven. Dat Handvest − een juridisch bindend instrument dat zich richt op het beschermen van lokaal bestuur − is de meetlat waarlangs Nederland wordt gelegd.

Het initiatief van het onderzoek van de UvT komt van de Nederlandse delegatie van het Congres van Lokale en Regionale Overheden van de Raad van Europa. Doel van het Congres is het bevorderen en bewaken van democratie, goed bestuur en mensenrechten op lokaal en regionaal niveau. ‘Het is voor het eerst in heel Europa dat er een pre-monitoringsonderzoek is uitgevoerd’, stelt de Hoornse burgemeester en delegatievoorzitter Onno van Veldhuizen. ‘Hiermee kan de Raad [van Europa, red] zich sneller en beter een oordeel vormen over de staat van de decentrale autonomie in Nederland.’

Blaffen
Op basis van de monitoring rapporteert het Congres aan de Raad van Ministers. Ook doet het aanbevelingen. Uit het onderzoek van de UvT blijkt dat de rijksoverheid echter niets met die aanbevelingen van de twee eerdere onderzoeken (1999 en 2005) heeft gedaan. Zo is er geen direct door de raad of bevolking gekozen burgemeester gekomen. Ook het eigen belastinggebied voor gemeenten en provincies is niet verruimd. Het Congres kan geen sancties opleggen en de Raad van Ministers kan Nederland hooguit een tik op de vingers geven.

‘We zijn een waakhond. Als Congres blaffen we wel, maar bijten niet’, erkent Van Veldhuizen. Heeft een missie dan wel enige waarde? ‘Ik vind wel dat je als land eens goed achter je oren moet krabben als je je niet aan de Europese afspraken over decentrale autonomie houdt. Verdragen kunnen geen dode letter zijn voor een betrouwbare overheid’, stelt Van Veldhuizen. ‘Als Nederland niets doet met de aanbevelingen, zet je je als land flink voor schut’, stelt delegatielid en Gelderse gedeputeerde Annemieke Traag. ‘Gezien de eerdere ervaringen met het terzijde leggen van de aanbevelingen uit de monitor, zullen we er bij het ministerie van Binnenlandse Zaken (BZK) en de Tweede Kamer steviger op aandringen iets te doen met de aanbevelingen.’

Kabinetsformatie
Los van het oordeel en de aanbevelingen van de Raad, vindt Van Veldhuizen de rapportage van de UvT waardevol voor ‘binnenlands’ gebruik. ‘Zeker in deze periode van kabinetsformatie. Ook kunnen we als gemeenten zelf beter met elkaar in gesprek over de trends die in dit rapport inzichtelijk zijn gemaakt.’

‘De rapportages van de Raad van Europa worden inderdaad makkelijk terzijde wordt geschoven, maar er mee stoppen kan niet. Dit is iets wat je braaf moet ondergaan’, stelt Marcel Boogers, hoogleraar innovatie en regionaal bestuur aan de Universiteit Twente. Hoewel we volgens hem straks van het oordeel ook niet wakker hoeven te liggen, zijn de bevindingen en aanbevelingen ‘ook niet helemaal betekenisloos. Voorstanders van een direct gekozen burgemeester zullen zo’n rapportage weer aangrijpen om het op de politieke agenda te krijgen.’ Tevens geven de rapportages van de Raad volgens Boogers munitie aan de VNG bij de onderhandelingen met het rijk over beleids- en financiële vrijheid.