'Lokale verantwoording over decentralisaties'

Gemeenten moeten bij de decentralisaties van taken op gebied van jeugd, zorg en werk ook verantwoordelijk worden voor de verantwoording. ‘Anders gaat het mis’, zegt Algemene Rekenkamerlid Kees Vendrik.

Vendrik luidt in een interview met Binnenlands Bestuur de noodklok over de manier waarop het financiële stelsel is ingericht. Volgens hem staat het huidige stelsel een goede controle op de publieke euro in de weg.

Het financiële systeem is lek

‘Een jaar geleden brachten we als Algemene Rekenkamer al een kritisch rapport naar buiten over de verantwoording van de specifieke uitkeringen. Onze boodschap toen: dat is geen optimaal systeem. Er gaat een bedrag om van ruim 13 miljard euro. Wij constateerden dat van iets meer dan 10 procent van dat bedrag niet is vast te stellen of het goed of slecht is besteed. Met andere woorden: het systeem dat zekerheid moet geven over de rechtmatigheid van de uitgaven, sluit niet goed. Het systeem is lek. Gemeenten krijgen het geld van het rijk, dat in ruil verantwoording eist over de uitgaven. De controle erop moet geschieden door de gemeentelijke accountant. Die moet dus, op kosten van de gemeente, werk doen voor het rijk. Dat werkt niet.’

Onderdeel van politieke afweging

‘Daar komt bij dat gemeenten geen prikkel ervaren om de specifieke uitkering zo doelmatig mogelijk uit te geven. Het geld is er, dus gaat het op. Anders vloeit het terug de staatskas in. Het budget vormt daardoor geen onderdeel van politieke afweging, zoals dat bij de vrij besteedbare algemene uitkering wel het geval is. Die specifieke uitkeringen komen terecht in een soort bestuurlijk niemandsland. Niemand heeft er belang bij dat het goed functioneert.’

Lokale checks and balances

‘Dit is een wake up call, nu er zo meteen bij de grote decentralisaties jaarlijks nog vele miljarden meer – 15 à 16 miljard euro extra – richting gemeenten gaan. Gaat het via een specifieke uitkering, dan hebben gemeenteraden, wethouders financiën, lokale rekenkamers of rekenkamercommissies er weinig boodschap aan hoe het budget wordt besteed. Wij houden een pleidooi om de bestedingsvrijheid van dat bedrag zo groot mogelijk te houden door het via de algemene uitkering te laten lopen. Bij decentrale bestedingsvrijheid hoort lokale verantwoording. Dan moet je de lokale checks and balances hun werk laten doen.’

15 slaaprekenkamers

De vraag is of de lokale overheden dat wel aankunnen. Volgens voormalig Rekenkamerlid Gerrit de Jong zijn er in het land nogal wat slaaprekenkamers. Uit onderzoek van de Nederlandse Vereniging van Rekenkamers & Rekenkamercommissies (NVRR) blijkt het om 15 gemeenten gaat. Vendrik: ‘Je maakt in elk geval een enorme sprong vooruit door gemeenteraden, de wethouders financiën en de lokale rekenkamer(commissies) in stelling te brengen. Vrij besteedbare gelden leiden tot debat, tot politieke discussie. Daarmee komt het meer in de openbaarheid. Er zal druk moeten komen, met een discussie over de uitvoering en een goede lokale verantwoording als onderdelen daarvan. Dat vraagt sterke raden, sterke rekenkamercommissies.

Doordecentraliseren via gemeentefonds

Juist in deze tijd van crisis, waarin de middelen schaars zijn, verdient een zo doelmatig mogelijke besteding van publiek geld een aanmoediging. Echt, er is veel te winnen als je doordecentraliseert via het gemeentefonds. Dan verdwijnt het accent op het principe van ‘‘maak het geld maar zoveel mogelijk op.’’ Dat moet eens te meer aanspreken bij een kabinet dat krap bij kas zit.’

Rijk bij verdeling geld te veel aan het stuur

‘De wens van landelijke controle op lokale bestedingen bij de vele specifieke en decentralisatie- en integratie-uitkeringen holt het lokale proces van checks and balances uit. Ik bedoel het zo: veel decentralisaties zijn in wezen semi-decentralisaties, waarbij het rijk met aanvullende (informatie)wensen komt. Op lokaal niveau komen debat en checks and balances dan onvoldoende uit de verf omdat het rijk bij de verdeling aan het stuur zit, wat leidt tot bestedingsdrang. Ook op rijksniveau is er geen debat omdat daarvoor de informatie ontbreekt. Als je de verantwoordelijkheid over de uitvoering bij gemeenten legt, moet je ook de verantwoording daar neerleggen.’