‘Kernwaarden democratische rechtsstaat in geding’

Het burgemeestersambt politiseert, het lokaal bestuur dreigt zijn zelfreinigend vermogen (deels) te verliezen en de kernwaarden van de democratische rechtsstaat komen in het geding. Het zijn geen kleine woorden die bestuurskundige Niels Karsten gebruikt in zijn kritische beschouwing De burgemeester als vriend of vijand van de rechtsstaat. ‘De burgemeester moet de grenzen van de rechtsstaat verdedigen.’

Op 21 juni organiseert Tilburg University een symposium over de rol van de burgemeester in de democratische rechtsstaat. Directe aanleiding is het verschijnen van de Karstens’ publicatie die kritisch reflecteert op het optreden van burgemeesters met betrekking tot de betogingsvrijheid, de strijd tegen georganiseerde criminaliteit en de bevordering van de bestuurlijke integriteit.

U stelt dat de waarden van de democratische rechtsstaat in het geding komen, als gevolg van de toenemende afhankelijkheid en politisering van de rol van de burgemeester. Ten eerste heeft de wezenlijk veranderende positie van de burgemeester in het lokaal bestuur hem kwetsbaarder gemaakt voor politiek opportunisme. Kunt u dat uitleggen?
‘In feite gaat de gemeenteraad inmiddels over het benoemen, aanblijven en herbenoemen van een burgemeester. Vooral bij de bevordering van de bestuurlijke integriteit leidt dat tot een kwetsbaarheid. De burgemeester is enerzijds verantwoordelijk voor het hoeden van de integriteit, maar tegelijkertijd sterk politiek afhankelijk van de gemeenteraad. Ik spreek burgemeesters die wel willen optreden tegen integriteitsschendingen, maar als gevolg van die kwetsbaarheid soms niet durven. Iedereen moet 'sneuvelbereid' zijn, maar dat is veelgevraagd gezien de positie van de burgemeester. Dat maakt zijn rol als hoeder van democratie, integriteit en rechtmatigheid ingewikkelder. Heb je bijvoorbeeld nog de politieke ruimte om een raadsbesluit ter vernietiging bij de Kroon aan te dragen als je dat nodig vindt?’

‘Je moet eigenlijk optreden tegen het orgaan dat boven je staat: de raad’, verwoordt een voormalig burgemeester het in een interview met u. Is uw indruk dat dit een breed levend probleem is onder burgemeesters?
‘Je ziet dat burgemeesters zich naar buiten toe niet kwetsbaar voordoen en zeggen altijd op te treden als het nodig is, maar in de wandelgangen en persoonlijk zijn ze er opener over en geven sommigen toe bepaalde integriteitsschendingen ongemoeid te laten. Het is een groter probleem dan we denken. Soms ligt het bij de persoon zelf: je moet het lef maar hebben, terwijl je baanzekerheid op het spel staat. Maar er komt inmiddels zo veel op burgemeesters af dat het ook een probleem van het systeem is. En gemeenteraden treden steeds opportunistischer op: willen we wel met deze burgemeester door?’

Burgemeesters treden in hun vijfde of zesde jaar minder snel op tegen integriteitsschendingen in de raad?
‘Niet alleen in de laatste jaren. Hier zit een kwetsbaarheid, zeker richting hun herbenoeming. Kijk naar het meestemmen van raadsleden met een beslissing, waarbij zij persoonlijk belang hebben. Het raadslid maakt zelf die afweging, maar de burgemeester zal hem er minder snel op aanspreken als een herbenoeming eraan komt. Hij kan er ook voor kiezen om het lekken van informatie door een raadslid of verdachte situaties rond criminaliteit even niet in te brengen in het presidium of het college. Fractievoorzitters kunnen hun eigen fractie in stelling brengen tegen de burgemeester.’

Maken gemeenteraadsleden dan misbruik van hun machtspositie in het vijfde of zesde jaar?
‘We hebben een aantal casussen daarvan gehad, zoals bij het aftreden van de Assense burgemeester Sicko Heldoorn, die onverwacht niet werd herbenoemd. In Midden-Delfland bleek op de avond van de stemming een meerderheid van de raadsleden tegen herbenoeming van Arnoud Rodenburg. Hij kon zijn tranen niet onderdrukken. Normaal voer je goede functioneringsgesprekken en is van tevoren duidelijk welke richting het opgaat. Nu werd strategisch tegengestemd. De commissaris van de Koning heeft de raad toen bij elkaar geroepen: hier gaat iets mis. Maar burgemeesters worden voorzichtiger. Achter de schermen speelt er meer dan we zien.'

U wijst ook op de politisering van het ambt en de manier waarop sommige burgemeesters zich opstellen in relatie tot rechtsstatelijkheid. Kunt u dat ook uitleggen?
‘Een concreet voorbeeld is de Zwarte Pietdemonstraties. De eerste verantwoordelijkheid van een burgemeester is om zo’n protest mogelijk te maken, met voldoende politie-inzet en ook op dag van de intocht en op de route. Maar de maatschappelijke druk om te verbieden is groot. Leg dan maar eens aan burgers uit dat je dit mogelijk moet maken. Je moet de vrijheid van meningsuiting en de betogingsvrijheid verdedigen, maar het is gemakkelijker om het te verbieden of de demonstratie te verplaatsen naar een parkeerterrein. Kijk naar zedendelinquenten. De Leidse burgemeester Henri Lenferink is voor de rechtsstaat gaan staan toen hij Benno L. in Leiden liet wonen. Ter vergelijking: Rob Van Gijzel legde een gebiedsverbod op aan Sytze van der V. en is daar nat op gegaan bij de rechter.'

Bij grote maatschappelijke of politieke druk is het voor burgemeesters lastiger om hun rug recht te houden en hun rechtsstatelijke rol met verve te blijven vervullen. Burgemeesters zoeken dan eerder de grenzen van de rechtsstaat op dan dat ze deze verdedigen. Heeft u een voorbeeld?
‘Ja, rondom de Wet Damocles en het sluiten van panden. Burgemeesters weten soms al van tevoren dat een sluiting niet houdbaar is voor rechter, maar sluiten het pand toch, want dan kunnen ze het maandenlang dichthouden. Later gaan ze nat voor de rechter, maar ze hebben toch maar handelend opgetreden. Het is ook hun verantwoordelijkheid om die rechtmatigheid te controleren en niet bewust grenzen op te zoeken. Soms is het pand al ontruimd, het brandgevaar weg en zit de verdachte vast, maar toch sluiten ze het pand. Ik snap dat wel in de strijd tegen georganiseerde criminaliteit, maar je moet het middel niet inzetten als het niet meer nodig is. Het is een ongelijke strijd, want criminelen houden zich niet aan de wet, maar moet je vanuit je rol als hoeder van de democratie die voor rechtmatigheid staat dan bewust buiten de lijntjes kleuren? Ik snap dat het vervelend is, maar het is wel jouw rol om de grenzen van de rechtsstaat te verdedigen tegen de politieke en maatschappelijke druk in. Je moet onafhankelijk die beslissing kunnen nemen en zelf die afweging maken. Soms laten burgemeesters zich te gemakkelijk leiden door die druk en worden ze, enigszins gechargeerd, vijand van de rechtsstaat.’