Herindeling ‘over de grens’ complex

Er moet niet te licht worden gedacht over herindelingen van gemeenten die in verschillende provincies liggen. De herindelingen tot de gemeente Vijfheerenlanden leert dat de keuze voor een provincie, de transitie van taken van de verplichte gemeenschappelijke regelingen en de verrekening van de transitiekosten ‘complex en emotioneel geladen’ zijn.

Spelregels

Dat stelt adviseur George Postma van Lysias Advies, die het proces begeleidde. Hij adviseert herindelende gemeenten onder meer samen met de gemeenschappelijke regelingen te zorgen voor spelregels. Ook moet zo snel mogelijk het ministerie van Binnenlandse Zaken om ondersteuning worden gevraagd.

Ingewikkelde puzzel

Vijfheerenlanden is dit jaar ontstaan na de fusie tussen Leerdam en Zederik (Zuid-Holland) en het Utrechtse Vianen. Na een lange aanloopperiode, en gedoe, is uiteindelijk besloten Vijfheerenlanden bij Utrecht te voegen. De bestuurlijke fusie tussen de gemeenten verliep voorspoedig, stelt Postma. Anders was het met de taakoverdracht van verplichte gemeenschappelijke regelingen in Zuid-Holland Zuid (ZHZ) naar Utrecht. Dat bleek ‘een ingewikkelde puzzel met grote gevolgen’. Bij de praktische kant werd snel en goed zakengedaan. Zodra het om de financiële afwikkeling ging, stonden de nieuwe gemeente en de betreffende gemeenschappelijke regelingen echter lijnrecht tegenover elkaar. Er ontstonden onder meer discussies over frictieformatie, flexibele schil en vacatures.

Ongenoegen

‘Onder alle tumult rond de afrekening ging een breder ongenoegen schuil’, zo schrijft Postma in zijn whitepaper over de ervaringen en geleerde lessen rondom de herindeling. ‘De gemeenschappelijke regelingen in Zuid-Holland Zuid hadden gepleit voor een indeling van Vijfheerenlanden in Zuid-Holland. Daarbij hadden ze zeer tijdig aangegeven dat de kosten van ontvlechting niet mals zouden zijn. Het leek alsof een indeling in Utrecht werd gevoeld als een ontkenning van de waarde van de samenwerking in Zuid-Holland.’ De druk op de drie gemeenten was groot, niet in de laatste plaats omdat de verdeelsleutel achter de frictiekostenvergoeding uit het gemeentefonds geen rekening houdt met de kosten van de transitie van de verplichte gemeenschappelijke regelingen, aldus Postma.

Bindend advies

Gemeenten die voor provincie-overschrijdende gemeentelijke herindeling staan, adviseert Postma onder meer samen met gemeenschappelijke regelingen afspraken te maken over de opstelling van de transitiekosten. Daarnaast moeten vooraf afspraken worden gemaakt als partijen er onderling niet uitkomen, zoals bijvoorbeeld het laten opstellen van een onafhankelijk bindend advies. Gemeenten moeten er ook rekening mee houden dat een flink deel van de transitiekosten van de verplichte gemeenschappelijke regelingen uit de reserves van de herindelende gemeenten moet worden betaald.

Regionale samenhang

Bij de keuze voor een provincie moeten de provincies de gehanteerde criteria voor provincie-keuze inzichtelijk maken, stelt Postma verder. Gedacht kan worden aan regionale samenhang en de voorkeuren van de betrokken gemeenteraden. Postma adviseert gemeenten, provincies en het ministerie van BZK vooraf afspraken over de manier waarop de provinciekeuze tot stand komt.