Gemeenten te veel aan handen en voeten gebonden

De gemeentelijke autonomie loopt gevaar. In toenemende mate worden beperkingen gesteld aan de – vrije − besteding van algemene middelen. Hiermee verdampt de decentrale beleidsvrijheid.

Verhoudingen slechter

Dit is een van de waarschuwingen van de Raad van State in zijn dinsdag openbaar gemaakte derde periodieke beschouwing over de interbestuurlijke verhoudingen. De Raad pleit voor verruiming van het lokale belastinggebied. Kritische noten worden gekraakt over de vele opschalingsplannen van het kabinet. Ten opzichte van de laatste periodieke beschouwingen (2009) zijn de verhoudingen tussen Rijk, gemeenten, provincies en waterschappen niet verbeterd en wat financiën betreft, zijn deze zelfs verslechterd, concludeert de Raad van State.

Snijden in basispakket

De Raad maakt zich zorgen over de ruimte die de decentrale overheden krijgen bij de decentralisaties werk, jeugdzorg en maatschappelijke ondersteuning. Onder invloed van de decentralisaties neemt de uitvoering van taken in medebewind toe. Omdat de decentralisaties gepaard gaan met onvoldoende financiële middelen om hetzelfde voorzieningenniveau te behouden, zijn de decentrale overheden genoodzaakt de taak op een lager kwaliteitsniveau uit te voeren, een beperkter of een ander voorzieningenpakket te bieden of vanuit hun eigen algemene middelen bij te passen. Gemeenten kunnen er voor kiezen de voorzieningen op niveau te houden door de kosten ervan uit hun eigen algemene middelen te betalen, maar hierdoor ‘kan de uitvoering van autonome taken onder druk komen te staan’, zo schrijft de Raad. Oftewel: gemeenten moeten gaan snijden in hun basispakket.

Verruiming lokaal belastinggebied

Mede daarom pleit de Raad − opnieuw −voor verruiming van het lokale belastinggebied. ‘Als gemeenten financieel onvoldoende armslag hebben, dan zijn ze ook niet in staat om eventuele tegenvallers op te vangen’, stelt Wim Deetman, lid van de Raad van State en nauw betrokken bij de totstandkoming van de derde periodieke beschouwing, in een interview met Binnenlands Bestuur over de belangrijkste conclusies van de beschouwing. Die verruiming moet wel gelijktijdig gepaard gaan met verlaging van de rijksbelastingen. De Raad voor de financiële verhoudingen (Rfv) adviseerde dit ook al.

Bron van conflicten

Het baart de Raad zorgen dat steeds meer voorwaarden worden gesteld aan de besteding van de algemene middelen. Door het gebruik van decentralisatie-uitkeringen met bestedingsvoorwaarden wordt de beleids- en uitvoeringsruimte van decentrale overheden verkleind. Dat bemoeilijkt een samenhangende aanpak en doelmatige inzet van middelen. Bovendien is eerder sprake van medebewind dan van autonomie, die bij het decentraliseren van taken hoort. Een potentiële bron van interbestuurlijke spanningen en conflicten, waarschuwt de Raad.

Beleidsvrijheid

De Raad van State roept kabinet en parlement op om bij de decentralisaties écht los te laten. Deetman: ‘Iedereen zegt dat loslaten moet, maar als het erop aan komt, is er de neiging om beperkende maatregelen te stellen, zodat kabinet en Kamer zich er mee kunnen blijven bemoeien. Van de 22 miljard gaat straks 16 miljard naar gemeenten over. Er wordt dus veel in het budget gesneden. Gemeenten moeten ruimte hebben om op daar op hun eigen manier invulling aan te geven. Een geïntegreerde aanpak en ontkokerde budgetten kán een efficiencyslag opleveren, maar op het moment dat je daar allerlei voorwaarden aan gaat verbinden, doe je die weer teniet. Gemeenten hebben beleidsvrijheid en ontschotte budgetten nodig.’ De Raad van State hamert op het belang van monitoring. ‘Wij hebben geen rekensom gezien die op die ingeboekte efficiencywinst uitkomt.’

Opschaling onontkoombaar

Vrijwillige gemeentelijke herindeling moet met positieve incentives worden gestimuleerd, vindt de Raad. Hoewel de vorming van vier van de vijf landsdelen inmiddels aan de vrije wil van negen provincies wordt overgelaten, is volgens Deetman provinciale opschaling op de langere termijn onontkoombaar. De Raad stelt vraagtekens bij de opschaling van waterschappen. In het regeerakkoord zijn hiervoor geen argumenten te vinden. ‘Het is dan ook niet op voorhand duidelijk voor welk probleem bij de uitvoering van taken door waterschappen de samenvoeging met landsdelen een oplossing moet zijn’, aldus de Raad.

Lees vrijdag het interview met Wim Deetman in Binnenlands Bestuur 10.