Fusieteller blijft steken onder de 100, gros nieuwe gemeenten nog te klein

Maximaal 58 gemeenten zullen tot eind 2017 min of meer vrijwillig verdwijnen, blijkt uit een inventarisatie van Binnenlands Bestuur. Veel van die nieuwe fusiegemeenten halen de kritische ondergrens van 100.000 inwoners niet. Werk aan de winkel dus voor minister Plasterk (Binnenlandse Zaken, PvdA), die in vijf jaar tijd 100 gemeenten wil laten verdwijnen.

Plasterk moet niet alleen op zoek naar nog minimaal 42 gemeenten die van de landkaart moeten verdwijnen. Ook is het de vraag hoeveel van de 58 gemeenten die zouden moeten verdwijnen, daadwerkelijk fuseren: de plannen zijn omstreden of liggen gevoelig, of het betreft slechts adviezen. Slechts in veertien van deze 58 gemeenten is de kogel door de kerk en staat de herindelingsdatum vast. Van die veertien ‘verdwijnen’ er twee in bestaande gemeenten (Boarnsterhim, Maasdonk). 

De overige twaalf gemeenten worden samengevoegd in vier nieuwe gemeenten waaroor er per saldo acht gemeenten verdwijnen (Alkmaar, Graft-de Rijp, Schermer; Groesbeek, Millingen aan de Rijn, Ubbergen; Gaasterlân-Sleat, Lemsterland, Skasterlân, Alphen aan den Rijn, Boskoop, Rijnwoude).

Veel van de resterende 44 van de ‘58’ (uit de inventarisatie door Binnenlands Bestuur) volgen een tweesporenbeleid, waarbij zowel een volledige bestuurlijke fusie als een ambtelijke samenwerking/fusie wordt onderzocht. De colleges en gemeenteraden hakken pas in de loop van dit jaar de knoop hierover door. Als een herindeling een stap te ver blijkt te zijn, zakt de tellerstand.

En dan is er het gegeven dat veel van de mogelijk nieuwe gemeenten de kritische ondergrens van 100.000 inwoners – soms zelfs bij lange na − niet halen. Mogelijk dat de minister deze gemeenten terugstuurt om hun huiswerk over te doen. Aan de andere kant komen er echter steeds meer signalen uit het Haagse, waaronder vanuit de PvdA-Kamerfractie, dat het getal van 100.000 niet in beton gegoten is. Maar ook al wordt die ‘100.000+’-soep niet zo heet gegeten als hij in het regeerakkoord is opgediend, dan nog mag je aannemen dat de minister in ieder geval niet met een wetsvoorstel naar de Kamer gaat voor een nieuwe gemeente van pak ‘m beet 40.000 inwoners.

Aan de andere kant wordt er volop en steeds vaker samengewerkt door gemeenten. Zeker de kleinere gemeenten weten donders goed dat ze het alleen niet meer redden: zowel financieel als inhoudelijk. Van ict tot inkoop, van gezamenlijke uitvoering of zelfs beleidvorming – op tal van terreinen worden meer en meer en in alle landstreken de krachten gebundeld. De samenwerkende gemeenten stellen daarmee onder meer de nieuwe taken op het gebied van werk, zorg en maatschappelijke ondersteuning aan te kunnen, zoals het kabinet van ze eist (zie kader).

Daarnaast worden en zijn her en der ambtelijke fusies beklonken, vaak omdat een bestuurlijke fusie politiek en bestuurlijk nog net even een stap te ver is. Mogelijk – en dat is de hoop en verwachting van Plasterk – vormen de samenwerkingsverbanden en ambtelijke fusies de opmaat voor een volledige bestuurlijke fusie. Dit kan de tellerstand opkrikken. De raadsverkiezingen die voor maart 2014 op de agenda staan, kunnen de boel echter weer vertragen. Een pleidooi voor het opheffen van je eigen gemeente is niet direct een stemmentrekker.

Opschudden
Los van al deze mitsen en maren, staan er mogelijk meer herindelingsplannen op stapel dan Binnenlands Bestuur in kaart heeft kunnen brengen. In Limburg, Flevoland en Zeeland lopen volgens provinciale woordvoerders geen initiatieven. Die van het Limburgse Bergen met Gennep, Mook en Middelaar is afgeketst. De gemeente Onderbanken heeft na onderzoek gekozen voor een zelfstandig voortbestaan in plaats van een fusie met Brunssum of met Schinnen. De gemeente beseft wel dat ze niet eeuwig zelfstandig kan blijven. Als het tot een fusie moet komen, dan wil in ieder geval een meerderheid van de Onderbankers samen met Schinnen, aldus woordvoerder Nicole Vaessen.

Hoewel ook zij stelt dat er in het Limburgse geen concrete herindelingsplannen zijn, leeft het wel en wordt er, ook door bestuurders en politici, veel over gesproken. Limburg telt 33 gemeenten, waarvan er 15 nog geen 20.000 inwoners tellen. Hier zal Plasterk de boel toch wel willen opschudden. De provincie Overijssel vindt ‘dat we gewoon klaar zijn’, aldus een woordvoerder. In Drenthe staan voor zover bekend evenmin fusies op stapel.

Snuffelen
In de acht andere provincies wordt druk gesnuffeld, onderzocht, geadviseerd en – uiteraard − ook ruzie gemaakt. Bestuurlijk gedoe is er volop in de Gooi- en Vechtstreek, de Krimpenerwaard en de Duin- en Bollenstreek. Tot ongenoegen van Plasterk komen Bussum, Muiden, Naarden en Weesp er onderling niet uit. Plasterk lijkt aan te  koersen op in ieder geval een fusie tussen Muiden en Weesp. Maar Weesp wil verder met Wijdemeren en het (Utrechtse) Stichtse Vecht, Bussum wil met Naarden, terwijl Naarden best met Bussum wil, maar niet alleen met Bussum.

De vastgelopen herindeling in de Krimpenerwaard (Bergambacht, Nederlek, Vlist, Oudekerk en Schoonhoven) moet nodig worden vlotgetrokken. De provincie Zuid-Holland dringt al maanden aan op een gesprek met Plasterk. De raden van Schoonhoven en Vlist gaan in een brief bij de minister aandringen op een snelle beslissing tot herindeling.

Noordwijk is laaiend op de Zuid-Hollandse commissaris van de koningin Jan Franssen. Het gevoel leeft dat via het uitblijven van burgemeestersbenoemingen wordt toegewerkt naar een opgedrongen herindeling van Noordwijk, Hillegom, Lisse, Teylingen en Noordwijkerhout – alleen deze laatste plaats heeft geen tijdelijke burgemeester. De vijf gemeenten hebben vorige maand nog eens nadrukkelijk gesteld dat ze niet willen fuseren. Deze week komt Franssen met een brief waarin hij duidelijkheid zal scheppen over de burgemeesterschappen, en ook zijn visie zal geven op de samenwerkingstoekomst van de ‘Bollenvijf’.

In Groningen wordt Plasterk goed geholpen.Als het aan de Visitatiecommissie Bestuurlijke Toekomst Groningen ligt verdwijnen er voor 2018 maar liefst 17 gemeenten. Van Eemsmond mag er zelfs nog eentje vanaf. De 23 gemeenteraden zijn nu aan zet. Op basis van de gemeentelijke standpunten komen Gedeputeerde Staten medio mei met hun visie. Voor de zomer nemen Provinciale Staten een besluit.

Friesland is volop in beweging, al liggen er nog niet veel keiharde besluiten. Burgers worden nog volop geconsulteerd en diverse raden hakken pas later dit jaar een knoop door. In Noord-Brabant is het wachten op het eindadvies van de Adviescommissie Krachtig Bestuur in Brabant die alle 67 gemeenten heeft doorgelicht.

De herindelingsvoorstellen die de komende jaren over politiek Den Haag worden uitgestort, krijgen in ieder geval de steun van D66, en uiteraard van PvdA en VVD. Van het CDA hoeft de minister niets te verwachten, behalve weerstand. Herindeling wordt een prominent verkiezingsthema voor het CDA. Wat de koers van GroenLinks wordt, is  onberekenbaar, zo vreest PvdA-Kamerlid Pierre Heijnen.

Nieuwe spelregels
Het herindelingstempo ligt nu op een gemiddelde afname van tien gemeenten per jaar. Gestaag, maar te langzaam vindt Plasterk. Hij wil dat aantal naar twintig per jaar opschroeven. Volgens het huidige beleidskader gemeentelijke herindeling komen fusies alleen ‘van onderop’ oftewel vrijwillig tot stand. Dat gaat veranderen, maar hoe is nog niet duidelijk. Op korte termijn komt de minister met nieuwe spelregels. Daarin krijgen in ieder geval de provincies, via commissarissen van de koningin, een steviger rol. Ook puzzelt Plasterk nog op financiële lokkertjes, om daarmee de vrijwilligheid wat te stimuleren. De zogeheten congruente samenwerkingsverbanden van minimaal 100.000 inwoners die gemeenten per 2014 moeten vormen als voorwaarde voor de decentralisatie werk, zorg en maatschappelijke ondersteuning, ziet Plasterk als voorloper op een uiteindelijke fusie. Eind mei wil Plasterk van de gemeenten weten wie met wie gaat samenwerken.