‘Formateur, vergeet de gemeenten niet’

Er moet één zinnetje in het regeerakkoord: dat er een Wet op het decentraal bestuur komt. Als dat zinnetje er komt, kan dat een hoop knelpunten voor gemeenten oplossen, betoogde emeritus-hoogleraar Douwe Jan Elzinga tijdens de Dag voor de Raad. ‘Raden zitten de afgelopen twintig jaar in een neerwaartse spiraal.’

Dominante gedachte

Gemeenten zijn een soort filiaal geworden van de rijksoverheid, stelde Elzinga tijdens de door de Nederlandse Vereniging voor Raadsleden (NVvR) georganiseerde dag. Raadsleden komen volgens de hoogleraar binnen met de gedachte de werkelijkheid te verzetten en goede dingen te betekenen voor burgers, maar raken heel vaak teleurgesteld. Ze kunnen op weinig anders invloed uitoefenen dan hoe tekorten zijn op te vullen. ‘Ze hebben het gevoel in het verkeerde toneelstuk te zitten. De filiaalgedachte is dominant.’

Vakdepartementen bepalen

‘Hoe komt dat? Is er niemand die overzicht heeft?’ Nee, beantwoordde Elzinga zijn eigen vraag. Er is geen plan en de minister van Binnenlandse Zaken is niet in de positie om tegen vakdepartementen van ministeries te zeggen: dit gaan we niet doen. ‘Het betekent dat in feite de afgelopen tien, twintig jaar vakdepartementen bepaalden wat gemeenten moeten doen. En als vakdepartementen ergens geen verstand van hebben is het lokale democratie.’

Liefde voor regio

Door de dominantie van de vakdepartementen ‘schieten de uitvoeringsregio’s als paddenstoelen uit de grond.’ De vakdepartementen houden volgens Elzinga van regionale uitvoering: ‘Actieve mensen die niet politiek actief zijn. Daar kun je meters maken.’ Bij opgaven als de energietransitie mogen gemeenten in de tweede fase een kruisje zetten en dan is het te laat. ‘De minister moet een zodanig sterke positie hebben dat vakdepartementen niet zomaar regionaal bestuur kunnen opleggen.’

Niet nodig

En als gemeenten taken toebedeeld krijgen, laat dat taken zijn waar ze invloed op kunnen uitoefenen. ‘Waarom moeten gemeenten de verkiezingen organiseren? Er is geen enkele ruimte voor differentiëren, voor politiek bedrijven. Het moet volgens de letter van de Kieswet. Het is helemaal niet nodig dat alle gemeenten dat wiel steeds opnieuw gaan uitvinden. Of de burgerlijke stand – over vijf of tien jaar kan dat allemaal digitaal en kan het bij gemeenten weg. Hier is een wereld te winnen.’

Misbruik gemaakt

Om de ontwikkeling tegen te gaan dat gemeenten nog meer uitvoeringsorganisaties van het rijk worden, zou bijvoorbeeld 30 procent van het gemeentebudget puur voor lokale voorzieningen kunnen worden gereserveerd. ‘Er wordt natuurlijk door de nationale overheid misbruik gemaakt van het feit dat gemeenten met budget kunnen schuiven.’ Zo’n vaste besteding aan lokale voorziening zou volgens de hoogleraar de autonomie herstellen.

Eén zinnetje

Zo had Elzinga tien punten die hij heeft verwerkt in de proeve die hij schreef voor de nieuwe Wet op het decentraal bestuur. ‘Er moet één zinnetje in het regeerakkoord komen: er komt een Wet op het decentraal bestuur.’ Dat zou volgens hem de knelpunten kunnen verhelpen. Maar de raadsleden, de verenigingen en de gemeenten moeten opnieuw aan de bel trekken bij de formateur van het kabinet: ‘Vergeet de gemeenten niet.'