Eén wet voor Right to Challenge onhaalbaar

De juridische knelpunten die bij een Right to Challenge spelen, zijn zo divers dat deze niet kunnen worden afgevangen door één wettelijke regeling. Ook in bijzondere wetgeving zullen burgerinitiatieven niet worden ontzien; zij dienen een redelijk doel.

Dat stellen onderzoekers van de Universiteit Leiden in hun studie naar de mogelijkheden voor een algemene regeling voor het Right to Challenge en andere burgerinitiatieven in Nederland. De studie is in opdracht van minister Ollongren (Binnenlandse Zaken) uitgevoerd. Eind juni komt de minister met een inhoudelijke reactie op rapport, dat dinsdag naar de Kamer is gestuurd.

Knelpunten

De onderzoekers hebben onder meer de knelpunten van burgerinitiatieven in kaart gebracht. Die zijn legio. Burgers die een overheid willen uitdagen om taken van de gemeente over te nemen als ze denken dat slimmer, beter, goedkoper of anders te kunnen doen, krijgen onder meer lastig toegang tot het bestuur en de interne overheidsorganisatie. Staatsrechtelijke vragen doemen op als burgers en bijvoorbeeld de gemeenteraad inhoudelijk tegenover elkaar staan. Het gaat om de verhouding van de initiatiefnemers tot de democratisch gelegitimeerde volksvertegenwoordiging en de mogelijke ondergraving van de positie van de gemeenteraad als de rechtspositie van initiatiefnemers wordt versterkt.

Financiering

Verder is de representativiteit van de initiatiefnemers niet altijd duidelijk. De financiering van initiatieven blijkt ook vaak een lastige; uit welke potje kan een project worden betaald. Dan zijn er nog aansprakelijkheidsvragen en dilemma’s rondom de vorm van het burgerinitiatief, waarbij het rechtspersonenrecht om de hoek komt kijken. ‘Het rechtspersonenrecht biedt voldoende instrumenten om burgerinitiatieven op een wenselijke manier in te richten, maar de kennis daarvan laat in de praktijk te wensen over en advies inwinnen wordt vaak te kostbaar gevonden’, aldus de onderzoekers.

Balans

Kijkend naar een aantal concrete challenges constateren de onderzoekers dat zoveel verschillende wetten worden geraakt, dat de knelpunten niet met een alomvattende wet kunnen worden weggepoetst. ‘Zo heeft een energiecoöperatie van burgers onder andere te maken met voorschriften van en vergunningen gebaseerd op het omgevingsrecht, de exploitant van het buurtzwembad met de Wet Hygiëne en Veiligheid Badinrichtingen en Zwemgelegenheden en de Europese zwemwaterrichtlijn. Burgers die de buurtspeeltuin willen beheren hebben te maken met de veiligheidsvoorschriften voor speeltoestellen en bijbehorende toezichthouders’, aldus de onderzoekers. Het belang van ruimte geven aan burgerinitiatieven zal iedere keer moeten worden afgezet tegen de belangen die door de regelcomplexen worden beschermd, zoals de veiligheid voor (andere) burgers, bescherming van de publieke financiën en het waarborgen van eerlijke concurrentieverhoudingen. ‘Het is niet vanzelfsprekend dat de balans altijd zal doorslaan ten gunste van het burgerinitiatief.’

Algemene bepalingen

Burgerinitiatieven zijn vaak beleidsterrein overschrijdend en vaak zijn bij één initiatief zelfs verschillende wetten van verschillende wetgevers van toepassing. ‘Het is niet mogelijk om in een wet op rijksniveau ook de horden die er voor initiatiefnemers liggen in regionale, lokale en Europese wetgeving weg te nemen’, concluderen de onderzoekers. Een haalbare optie is wel met een wettelijke regeling te komen met algemene bepalingen waarmee de rechtspositie van initiatiefnemers wordt versterkt en initiatiefnemers faciliteren. Gedacht kan worden aan de aanpassing van het petitierecht (artikel 5 Grondwet) om de toegang tot het bestuur juridisch steviger te verankeren. Via de Algemene wet bestuursrecht kan het recht op ondersteuning door het ambtelijk apparaat en het recht op toegang worden verankerd. Uit het onderzoek is naar voren gekomen dat veel behoefte is aan kennisoverdracht, praktische handelingsperspectieven en ondersteuning. ‘Daarvoor is een wetswijziging meestal niet noodzakelijk’, aldus de onderzoekers.