Een alternatief voor de politieke partij?

Zijn er wel alternatieven voor politieke partijen? En zo nee, moeten partijen zich dan herdefiniëren? Die vragen stonden centraal op de conferentie "Politieke partijen: revitaliseren of op zoek naar alternatieven?"

Er is iets niet in de haak
De sprekers op de conferentie, georganiseerd door de Raad voor het openbaar bestuur (Rob) in Felix Meritis in Amsterdam, werden vooraf gegaan door waarschuwende woorden Jacques Wallage en van ProDemos-directeur Kars Veling: ‘Als je het ene jaar een debat organiseert met het onderwerp “Het lege midden” en een jaar later met het onderwerp “De herontdekking van het midden”, dan weet je: er is iets niet in de haak.’

Vergelijking met Beppe Grillo 

Hoogleraar politicologie Kris Deschouwer van de Vrije Universiteit Brussel benoemt de situatie in Italië als vergelijkingsmateriaal. ‘Beppe Grillo had succes met zijn snoeiharde kritiek op politieke partijen: bij partijen worden mensen gemuilkorfd en moeten ze de partijlijn volgen. Er wordt vaak meewarig naar figuren als hij gekeken, maar die kritiek is niet nieuw. Het lijkt toch zo dat de democratie eindigt bij de verkiezing van de volksvertegenwoordiger. Politieke partijen luisteren niet, zegt Grillo. Het is geen fraai verhaal, maar de teneur is bekend.’

Minder aansluiting met maatschappij 

Partijen hebben minder aansluiting met de input uit de maatschappij, merkt Deschouwer. ‘Ze slagen er niet eens in evenveel vrouwen als mannen te laten vertegenwoordigen of een verscheidenheid aan opleiding. Het is een diplomademocratie.’ Partijen hebben wel een plaats in de samenleving, maar ze zijn verhuisd van samenleving naar de staat: party in public office. ‘Ze hebben toestemming gekregen om te besturen. Maar daarna krijg je de cost of ruling: na regeringsdeelname krijg je zelden een beloning. Integendeel, de prijs wordt steeds hoger. Partijen slagen er ook niet in duidelijk te maken wat ze goed hebben gedaan.’

Partijen zijn niet responsief

Nieuwe bewegingen laten zich snel incorporeren in het systeem. ‘Burgers willen kiezen, maar keuze is er niet. Na de verkiezingen gaan de partijen over tot de orde van de dag. Je moet die verschillen uit blijven vergroten, ook na de verkiezingen.’ Partijen zijn niet responsief meer in de zin dat ze rekening houden met de wens van de bevolking in hun beleid. ‘Meestal is het bijsturen.’ Daarbij zijn veel grote keuzes al naar Europa verplaatst. 'Partijen zijn niet responsief, maar responsible. Ze legitimeren zich niet naar de input van de kiezers, maar naar argumenten die naar good governance verwijzen. Alsof daar consensus over is. Ze lijken dus op elkaar en kunnen door een deur, want er is maar een deur.’

Maak partijprincipes duidelijk

Wat moeten ze dan doen? ‘Breng partijen weer naar waar de grote keuzes worden gemaakt. Maak duidelijk wat de partijprincipes zijn en dat ze niet altijd hun zin krijgen. De vertegenwoordiging kan ook anders, bijvoorbeeld via directe democratie en ook niet per se via een verkiezing, maar bijvoorbeeld via een selectie van burgers. Vroeger volgden mensen politieke partijen, nu kiezen ze echt, maar dan moeten ze dus wel keuzes kunnen maken.’

Nederlander ook best tevreden over democratie

De Leidse hoogleraar politicologie Ingrid van Biezen wil het grote crisisdiscours iets nuanceren. Ze wijst erop dat bijna 80 procent van de Nederlanders best tevreden is over de democratie. Sinds de jaren tachtig is een opwaartse lijn te ontdekken. ‘Opvallend is dat de hoge tevredenheid onder Paars.’ De tevredenheid is te verklaren uit de lage kiesdrempel, wat de toegankelijkheid van het systeem groot maakt en dat nieuwe partijen relatief snel in de regering kunnen komen. Nieuwe partijen zijn ook een exit-optie.

Nederland electoraal meest instabiel

Het vertrouwen in politici en politieke partijen blijkt gestegen tot 60 procent. Europees ligt dat vertrouwen een stuk lager. Meer dan 90 procent van de Europeanen vinden dat politici meer beloven dan waarmaken en steeds meer mensen denken dat zij vooral eigenbelang nastreven tot corruptie aan toe. ‘Er zijn zeker legitimiteitproblemen en er is minder betrokkenheid bij partijpolitiek. De electorale stabiliteit in Nederland is een van de meest instabiele van Europa.’

Kartelvorming van partijen 

Mensen zijn vatbaarder voor korte termijnfactoren en internationaal is het feit dat 2,5 procent van de bevolking lid is van een politieke partij aan de lage kant. Van Biezen: ‘Partijen zijn steeds minder geworteld in de samenleving. Het clubje wordt steeds kleiner. Je kunt zelfs spreken van kartelvorming.’ Partijen hebben teveel hun ideologische veren afgeschud en weten te weinig nieuwe collectieven te binden. ‘Iets wat 50PLUS wel lukt.’

Stap af van model "massapartij"

Ook houden partijen teveel vast aan het klassieke model van de massapartij en zouden die normatieve blik moeten wijzigen. Ze citeert kapitein Jack Sparrow: ‘Niet het probleem is het probleem, maar de houding ten opzichte van het probleem.’ Het normatief ideaal dat alleen partijen met duizend leden subsidie krijgen is een barrière voor nieuwe bewegingen. Van Biezen vindt dat dit moet worden losgelaten en dat we moeten kijken naar welke vormen van democratie mogelijk zijn en hoe partijen daarbij passen. ‘Partijen moeten ten dienste staan van de democratie. Niet andersom.’

Scepsis over alternatieven
Rens Vliegenthart, universitair hoofddocent politieke communicatie aan de Universiteit van Amsterdam, is sceptisch over alternatieven voor politieke partijen. ‘Je ziet toch dat nieuwe bewegingen, zoals G500, willen inbreken in traditionele partijen. Ze willen geen verandering van het systeem, maar iets bereiken.’ De eenmanspartij zijn vaak bewegingen. ‘Dan wordt een bottom-up beweging veronderstelt. Soms is dat zo, maar het is ook paradoxaal: een autoritair persoon met de touwtjes in handen.’

Beperkt aantal burgers actief op sociale media 

Zijn verhaal gaat dan ook over welke alternatieven politieke partijen zelf hebben. ‘Bij communicatie met burgers wordt meteen verwezen naar internet en sociale media. Nederlandse politici lopen voorop met sociale mediagebruik, maar slechts een beperkt aantal burgers maakt er gebruik van. Er is weinig interactie en dan vooral indirect via journalisten.’

PVV gebruikt sociale media heel goed 

Veel verschil in het aantal stemmen voor een partij blijkt sociale mediagebruik niet te maken. ‘Obama gebruikte het vooral voor canvassing, mensen werven voor de campagne. Hij bereikte veel jongeren, maar niet de ongeïnteresseerden of zijn tegenstanders.’ De PVV is een uitzondering in sociale medialand. ‘Wilders gebruikt sociale media heel goed. Hij reageert nooit, volgt niemand, maar traditionele media pikken zijn vaak controversiële tweets wel op.’

Lijsttrekker moet vooral boodschap goed overbrengen 

Verder blijken de meeste kiezers op inhoudelijke gronden te stemmen en moet de lijsttrekker vooral de boodschap goed kunnen overbrengen. Een andere organisatievorm voor een politieke partij kan aantrekkelijk zijn, maar heeft ook nadelen, vindt Vliegenthart. ‘En de noodzaak is niet evident. Zo belangrijk zijn sociale media en personen ook weer niet.’

Inhoud meer interactief en gepersonaliseerd brengen 

Wel kunnen partijen de inhoud meer interactief en gepersonaliseerd brengen. ‘Het deel van de burgers dat hier interesse in heeft moeten partijen serieuzer nemen. Personalisering is heel relevant. Partijen zouden veel minder terughoudend moeten zijn in het naar voren brengen van eigenschappen van personen. In de richting van meer gepersonaliseerde vormen van politiek en het verlagen van de drempel van het aantal voorkeursstemmen moeten we oplossingen verkennen.’