‘Delta-commissaris’ voor redden relatie rijk-gemeenten

Dringend advies Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) aan nieuw kabinet
 

En haast is geboden: binnen een jaar moet de speciale gezant komen met een uitgewerkt plan van maatregelen. In elke relatie is er wel eens wat, maar de manier waarop rijk en gemeenten de laatste jaren rollebollend over straat gaan is dermate destructief dat met name de financiële problemen bij decentrale overheden ‘onbeheersbaar’ worden, hun slagkracht ‘erodeert’ en de lokale democratie alleen maar verder wordt uitgehold. Een totale reset is nodig. Die zware woorden bezigt de ROB in haar vandaag uitgebrachte advies Rust, Reinheid en Regelmaat, waarin ze de uit balans geraakte bestuurlijk- financiële verhoudingen uitdiept.

Steeds minder gemeenten krijgen hun begroting rond. Als belangrijkste oorzaak gelden de kosten van het sociaal domein, maar ook de onzekerheid over de gevolgen van de herverdeling van het gemeentefonds spelen een rol. Meermalen zadelt het rijk provincies en gemeenten met problemen op door ‘met de portemonnee van een ander te winkelen’. De ROB: ‘Zo werd het abonnementstarief Wmo ingevoerd om de lasten voor burgers te verlagen; maar die lastenverlaging moest voor een groot deel door gemeenten zelf opgebracht worden, hoewel de Gemeentewet vergoeding van medebewindstaken voorschrijft. Het rijk stimuleert het gebruik van elektrische voertuigen door deze tot en met 2024 vrij te stellen van motorrijtuigenbelasting.

Provincies lopen door deze fiscale stimuleringsmaatregel van het rijk substantiële potentiële inkomsten mis. Volgens de Financiële-verhoudingswet moet het rijk dan aangeven wat de kosten daarvan zijn en hoe die kunnen worden gedekt. Daaraan is nog geen gevolg gegeven’, merkt de ROB fijntjes op. Dit afwentelen van financiële problemen heeft de positie van decentrale overheden in gevaar gebracht. Cruciaal is daarom dat het rijk de wetten en afspraken over het bieden van een passende bekostiging toepast en daarop vervolgens jaarlijks monitort door een onafhankelijk instituut dat beoordeelt hoe de financiële positie van decentrale overheden zich ontwikkelt.

Basisuitkering
Om een einde te maken aan het gesteggel wie voor welke taken opdraait stelt de Raad voor de algemene uitkering voor gemeenten op te delen in een basisen een medebewindsuitkering. De eerste is vrij besteedbaar voor taken met veel beleidsvrijheid en biedt de basis voor de bekostiging van structurele taken en voorzieningen in alle gemeenten. Willen gemeenten een beter voorzieningenniveau, dan staat het ze vrij die te bekostigen met hogere lokale lasten. Voor taken waarbij gemeenten primair uitvoering geven aan rijksbeleid, zoals de Wmo, is de medebewindsuitkering.

Vergroting van het decentraal belastinggebied is in principe ook nodig, maar daarvan kan pas sprake zijn als de bekostigingssystematiek voor andere taken op orde is. Anders dreigt dat tekorten op de uitvoering van medebewinds taken worden afgewenteld op de lokale belastingbetaler. ‘Dat houdt in dat het rijk voorziet in een adequate bekostiging van medebewindstaken. Ook gemeenten zouden pas nieuwe taken op zich moeten nemen als de bekostiging adequaat is.’

Het nieuwe kabinet moet niet doormodderen, maar de balans herstellen. De ROB: ‘Dit is noodzakelijk omdat de overheid voor grote opgaven staat op het terrein van de woningbouw, de energietransitie, de klimaatadaptatie, het opvangen van de gevolgen van de coronacrisis, het werken aan brede welvaart, regionale economie, vitaal platteland.’ Het is ook nodige voor het herstel van vertrouwen in een overheid die werkt voor de burger.

Twee schuldigen
De ROB benadrukt dat waar er twee vechten, er twee schuld hebben. Zo wijst de Raad erop dat weinig meer werd vernomen van het aanbod van de decentrale overheden jaarlijks 28 miljard euro in te zetten voor de opgaven rond klimaat en energie. ‘Ook werd vergeten dat gemeenten in de periode 2010-2015 zelf hebben gevraagd om taken in het sociaal domein naar hen over te hevelen, omdat zij verwachtten die taken goedkoper en effectiever te kunnen uitvoeren dan het rijk.’ De Raad wil er maar mee zeggen dat decentrale overheden hun mogelijkheden niet moeten overschatten ‘en niet alles aan de onderhandelingstafel brengen om dan later weer terug te onderhandelen.’