‘Cultuuromslag in parlement nodig’

Het Nederlandse bestuur is enorm gericht op nieuw beleid en minder op uitvoering van het bestaande beleid. Maar dat is een misvatting. Een cultuuromslag is nodig, vindt senator Roel Kuiper (CU), voorzitter van de parlementaire onderzoekscommissie van de Eerste Kamer.

Achttien aanbevelingen
Het onderzoek ‘Verbinding verbroken?’ richtte zich op dertig jaar parlementaire besluitvorming over privatisering en verzelfstandiging van overheidsdiensten. De commissie onderzocht vier grote operaties: post en telefonie, de NS, de re-integratiesector en de energiesector en doet maar liefst achttien aanbevelingen voor verbetering van parlementaire besluitvorming, meer transparantie van de rijksdienst en betere weging van publieke belangen. ‘De belangrijkste les is dat de controlerende en medewetgevende functie van het parlement moet worden versterkt’, aldus Kuiper.

Uitvoering raakte uit het zicht
De besluitvorming bleek grillig. Het parlement heeft moeite met het definiëren van de eigen rol. Dat is dus voor verbetering vatbaar. ‘De Tweede Kamer heeft haar eigen informatiepositie al verbeterd met een eigen onderzoeksbureau. De twee Kamers moeten meer investeren in controle, met name op uitvoering, want dat raakte grotendeels uit het zicht.’ Door het creëren van zelfstandige bestuursorganen (zbo’s) werden delen van de ambtelijke organisatie op afstand van de rijksdienst geplaatst. ‘Daardoor leek er minder bestuurlijke verantwoordelijkheid, dus dacht men dat dit voor de Kamers ook opging. Dat is een verkeerde conclusie. Het gaat om publiek geld, dus moet ook een publiek verantwoording worden afgelegd.’

Bestuurders moeten zich voor parlement verantwoorden 

Een van de aanbevelingen in het rapport is om bestuurders van verzelfstandigde diensten in het parlement te laten verschijnen om hun beleid uit te leggen. De commissie vroeg zich ook af of het parlement wel voldoende is toegerust om goed te kunnen besluiten. ‘Het vorige kabinet wilde de Kamers verkleinen. Dat was een heel slecht voorstel. Ons parlement is internationaal gezien niet groot. De Tweede Kamer vraagt meer om evaluaties, de Eerste Kamer doet voor het eerst een parlementair onderzoek. Laten we die lijn doortrekken.’

Cultuuromslag parlement is nodig
In de cultuur van het Nederlandse bestuur zit iets waardoor het enorm gericht is op nieuw beleid en minder op de uitvoering van bestaand beleid, constateert Kuiper. ‘Waarschijnlijk is nieuw beleid spannender. Daarom is een cultuuromslag nodig. Als uitvoering op afstand komt te staan, moet de parlementaire aandacht ook mee. De burger heeft direct met deze diensten te maken en er ook last van, maar heeft ook onvoldoende ingang om het daarover te hebben. Daar klopt het niet.’

Burger als consument en belastingbetaler gezien
Het parlement heeft in de beginfase onvoldoende gehamerd op nulmetingen en toetsingskaders. ‘Complexe besluitvorming, zoals de organisatie van het spoorvervoer, moet op een solide basis gebeuren, dus moeten Kamerleden meer weten en meten.’ De onderzoekers constateren dat de burger vooral als consument en belastingbetaler werd gezien. ‘In de jaren tachtig en negentig was breed politiek draagvlak was voor privatisering. Rijksfinanciën moesten op orde en de verwachting was dat de markt sommige problemen beter kon oplossen. Die verwachting was onterecht. Toen het later misging, gingen de alarmbellen af en werden de Kamers veel kritischer.’

Kom terug op splitsing NS-ProRail
Niet alles hoeft gecorrigeerd te worden. ‘De telefonie is geslaagd en het management bij de Sociale Verzekeringsbank en het Kadaster kon opbloeien.' Maar bij de post ging het heel anders. 'Waar het instabiel is, moet het bestuur heroverwegen en terugkijken op eerdere besluiten. Dan toon je openheid en durf. De NS is het meest duidelijke voorbeeld. De splitsing met ProRail is te hard doorgevoerd en daardoor is er een moeilijke regie op het spoorvervoer. Hier moeten bestuurders herbezinnen en dat moet vanwege het maatschappelijke belang snel gebeuren: hak die knoop door.’

Rijksdienst verbrokkelde
De commissie keek ook naar de rol van de rijksdienst. Uit analyses van de departementen bleek dat zij vasthouden aan hun autonomie. Doel was vereenvoudiging en verkleining van de rijksoverheid, maar de bestuurlijke complexiteit nam juist toe en dat leidde tot een archipel aan verzelfstandigde diensten. De commissie wil een coördinerend secretaris-generaal met politieke doorzettingsmacht. ‘Ik stond er echt van te kijken dat men zelf niets deed met de eigen cultuur. Er is weinig lerend vermogen. Ik vind dat een conclusie om bij stil te staan. De voorwaarden voor succes werden niet nageleefd. Men hield vast aan de autonomie en keek naar binnen om de lieve vrede te bewaren. Dat levert een verbrokkelde rijksdienst op. Men weet de weg niet meer. Wij adviseren meer eenheid en transparantie.’

Debatten over het rapport

Kuiper verwacht de komende tijd nog genoeg aandacht voor het rapport. Op 13 november spreekt de Senaat erover. ‘Daarvandaan krijg ik positieve respons. Een deel van de aanbevelingen gaan over het openbaar bestuur, dus verwacht ik ook een kabinetsreactie. Daar zal dan weer debat over ontstaan.’