Buitenlandposten, eens speelterrein van de hoge heeren

De ministeries van Defensie en Buitenlandse Zaken horen al eeuwen bij de zekerheden van elke kabinetsformatie. Maar volgens hoogleraar Wim van Meurs speelt de invulling van die posten bij het politieke schaakspel van de kabinetsformatie een marginale rol.

De hoogleraar politieke geschiedenis, verbonden aan de Radboud Universiteit Nijmegen, memoreert in zijn schets van de zogeheten buitenlandposten in Binnenlands Bestuur dat het lange tijd de gewoonte was op Buitenlandse Zaken een militair of een diplomaat te benoemen, maar net zo lief ook een koopman of bankier. Een adellijke titel was geen voorwaarde, maar wel een pré voor een benoeming.Carel Godfried Willem Hendrik baron van Boetzelaer van Oosterhout was direct na de oorlog de laatste adellijke minister.

Minister van Oorlog

Ook op Defensie – vroeger ministerie van Oorlog genoemd – waren het vooral baronnen en jonkheren die naast hoge officieren de dienst uitmaakten. te vinden waren en vanzelfsprekend ook hoge officieren. Opvallend is volgens Van Meurs dat bij de niet weinige formaties sinds het kabinet-Den Uyl (1973-1977) steeds een CDA-er of een VVD-er werd gekozen, met Hans van Mierlo (D66) en Relus ter Beek (PvdA) als uitzonderingen.

Op het gebied van ontwikkelingssamenwerking kent Nederland een oude traditie van een minister zonder portefeuille en Ontwikkelingssamenwerking als zelfstandige eenheid binnen het ministerie van Buitenlandse zaken. De recente keuze ontwikkelingssamenwerking meer te integreren in en samen te voegen met
internationale handel is volgens Van Meurs een Europese trend.

Ingesleten wantrouwen

‘Nu misschien minder dan vroeger, maar decennialang was het vanzelfsprekend dat een ministerie van Defensie andere medewerkers rekruteerde dan het ministerie van Ontwikkelingssamenwerking. Het gevolg was vaak een diep ingesleten wantrouwen tussen bijvoorbeeld diplomaten en ontwikkelingswerkers, waar geen coalitieakkoord of regeringswisseling iets aan leek te kunnen veranderen’, aldus Van Meurs. Ook internationaal is dat volgens hem een bekend probleem.

‘Tegelijkertijd zijn er steeds meer internationale vraagstukken die een coherente gezamenlijke strategie van militaire missies, diplomatie en ontwikkelingspolitiek vereisen. Institutionele antipathieën en isolationisme tussen de relevante ministeries is hiervoor het slechtst denkbare uitgangspunt. Een Duitse studie naar de prestaties van de ministeries in Berlijn, Washington, Londen en Den Haag, maar ook de vergelijkbare instituties van de Europese Unie en de Verenigde Naties leverde al jaren geleden een verrassend resultaat op. Juist in de landen met een koloniaal verleden – Engeland en Nederland – bleken deze ministeries het best op elkaar ingespeeld. Institutionele rivaliteit is er altijd, maar ze werd in Berlijn, Washington en Brussel veel nadrukkelijker als groot en onoplosbaar euvel beschouwd.’

Kabinetsformatie

Op het moment van schrijven zijn nog geen contouren van een nieuwe regeringscoalitie zichtbaar. De door Nijmeegse historicus  onder de loep genomen beleidsterreinen van internationale handel en diplomatie, Europese integratie, ontwikkelingssamenwerking en defensie lijken volgens hem slechts in de marge een rol te gaan spelen in het politieke schaakspel. Van Meurs: ‘Zoals de geschiedenis leert, maken de betitelingen en indeling van
deze drie ministeries zelden of nooit deel uit van het wisselgeld waarmee de laatste pijnpunten tussen verkiezingsuitslag, coalitieverhoudingen en ministersposten passend gemaakt worden. Tenzij uiteindelijk een heel verrassende coalitie tot stand komt, zijn ook opwaarderingen van beleidsterreinen door een eigen staatssecretaris of minister niet verwachten.’

Lees het volledige artikel in Binnenlands Bestuur nr. 9 van deze week