Bovens: 'Je moet aan reputaties denken'

Voor innovatief integriteitsbeleid moet je in Limburg zijn. Als je burgemeester wilt worden trouwens ook. Er waren dit jaar negen vacatures. Maar als het om integriteit gaat, is Limburg het neusje van de zalm. Dat vindt althans de Limburgse commissaris van de Koning (gouverneur) Theo Bovens die in recente kwesties ook geen patroon ziet. ‘Het aantal integriteitsaffaires in Limburg valt reuze mee.’

‘Typisch Limburgs: een beetje anti-autoritair gedrag en dat is goed’, zei u vorig jaar tegen ons over de winst van de omstreden wethouder Jo Palmen in Brunssum. Is een gevolg van die houding dat er onlangs zoveel integriteitskwesties en bestuurscrises speelden in Limburg? Bemoei je maar niet met ons, wij regelen het zelf wel op onze eigen manier?
‘Zoveel integriteitskwesties hebben we de afgelopen tijd helemaal niet gehad in Limburg: Maastricht, het lekken uit de vertrouwenscommissie in Beekdaelen. En dat is het wel in twee jaar tijd.’

Ook integriteitscoordinator Rick Duiveman, voorzitter van de provinciale werkgroep integriteit Limburg die in 2016 de Ien Dales Integriteitsaward won zit bij het gesprek. Hij heeft ter vergelijking een kleine inventarisatie gedaan en noemt het jaarverslag 2018 van de gemeente Haarlemmermeer. ‘Daar staan 30 ambtelijke en bestuurlijke integriteitsmeldingen in. Hier zijn dat er één of twee en die handelen we dan af.’

Bovens vervolgt: ‘Je kunt misschien wel zeggen dat Limburgers minder gezagsgetrouw of meer recalcitrant zijn. Maar men is zelfbewust qua mentaliteit. Ik verbind dat niet met aantallen integriteitskwesties. Die houden we de laatste vijf tot tien jaar keurig bij en de feiten laten zien dat het meevalt. De Van Rey-affaire wordt nog steeds opgerakeld, maar is al tien jaar geleden. Ik wil het niet bagatelliseren: iedere affaire is er één teveel. Maar in aantallen of in omvang zijn we dus niet significant afwijkend.’

Toch speelden er recent wel een aantal kwesties, onder meer in Brunssum, Maastricht, Gennep, de heisa rond de klusjesmannen van Limburg. Het telt allemaal op.
‘Ja, maar waarom tel je die allemaal op? Ik kan ieder jaar wel een aantal dingen optellen. Ik vraag me af wat het sneuvelen van de burgemeester van Gennep te maken heeft met de Provincie. Lekken uit de vertrouwenscommissie in Beekdaelen heeft ook niet met mij of de Provincie te maken. Alleen de SP heeft die zaken via schriftelijke vragen achter elkaar gezet, maar ze hebben niet met integriteit te maken. Het lekken van stukken vind ik een integriteitsschending, maar wij hebben niets gelekt.’

Nee, maar u bent wel in al die kwesties gevraagd om advies. Burgemeesters komen daarvoor naar u toe. U kunt bemiddelen, u staat boven de partijen, meer op afstand…
‘Als mensen lekken uit een vertrouwenscommissie, heb ik daar geen enkele regie op. Ik kan alleen aangifte doen. In Gennep was er een meningsverschil tussen burgemeester en wethouders. Dan is je taak om te bemiddelen. Lukt dat niet, dan moet de gemeenteraad een keuze maken en dat werd het vertrek van de burgemeester. Er zit intussen alweer een waarnemer. Dat heeft met integriteit helemaal niets te maken.’

Nee, maar het is wel een unicum dat wethouders via de vertrouwenscommissie een burgemeester wegsturen die zelf niet eens weet waarom.
‘Dat was uniek in Nederland. Dat hadden wij ook niet eerder meegemaakt. Het was voor ons ook anders dan anders hoe dat liep. Normaal stuur je er een verkenner naartoe, maar daar was geen draagvlak voor. Zo is ieder conflict anders. Maar heb je het over ‘gesneuvelde burgemeesters’, dan is dit eigenlijk de eerste burgemeester die met een conflict weggaat in de laatste acht jaar. Daar zit geen patroon in. Ik heb 78 procedures meegemaakt. Dit was voor mij nieuw. Beekdaelen was ook de eerste keer dat er uit de vertrouwenscommissie werd gelekt. 77 keer hebben we die procedures dus zonder lekkages gedaan.’

U ziet uw eigen rol niet als: daar moet ik bovenop zitten?
‘Jazeker wel, en dat heb ik ook gedaan. In Gennep ben ik op de hoogte gesteld dat er geen ruimte voor een bemiddelaar was. Dan is er een ander traject. Je hoopt dat de raad en burgemeester er onderling uitkomen. Je adviseert wel over wat de wet toestaat. Dat het vervolgens in de publiciteit wordt uitgevochten betreur ik zeer. Het enige wat je kunt doen is er een goede, waardige vervanger neerzetten. Maar dan moet de burgemeester wel eerst om ontslag vragen. Pas dan kan ik dat doen.’

U wilt er wel bovenop zitten, maar kunt dus niet zoveel doen.
‘CvdK’s doen heel veel in het informele circuit. Machtsmiddelen heb je alleen als gemeenten niet functioneren, zoals in Delfzijl of Maasdriel. Dan heb je een hele escalatieladder met wat je kunt doen. In Gennep was dat niet aan de orde. Het was geen onbestuurbare gemeente, er was een conflict binnen het gemeentebestuur. Normaal vragen gemeenten aan jou: wil je bemiddelen? Hier wilde de ene partij wel bemiddeling en de andere partij niet. Dat is uniek.’

Ik lees dat dan als: de politiek neemt de regie terug door de burgemeester weg te sturen.
‘Op het moment dat het een motie van wantrouwen wordt, hetgeen het niet geworden is, en dat is wel winst dat het zover niet gekomen is, dan…’

Nou, misschien was dat wel beter geweest. Dan was er nog enig debat geweest. Nu is dit uit het zicht van iedereen zomaar gebeurd.
‘Dat klopt. In de analyse is dat een lastige. Je hebt in zo’n situatie een politiek conflict tussen de raad en de burgemeester, maar in die driehoek zat het daar niet. Bij een motie van wantrouwen heb je nog een formele rol als commissaris. Er wordt een onverenigbaarheid van samenwerking vastgesteld en je kijkt of het vertrouwen kan worden hersteld. Zo niet, dan ga je met de burgemeester in conclaaf over afscheid. Dat was hier niet aan de orde. Je zit in een grijs gebied van opgezegd vertrouwen door het college in de burgemeester en de raad die het kamp van het college kiest, maar nog niet het vertrouwen opzegt in de burgemeester en er hoopt zo uit te komen. Maar wat echt uniek is dat het allemaal via de krant gaat. Er zullen meer conflicten zijn in het land die niet allemaal in de publiciteit komen. Hier was wel erg veel publiciteit over.’

Dat komt natuurlijk ook omdat er zoveel officieel geheim bleef.
‘Ik vind het belangrijk dat niemand beschadigd raakt. De burgemeester moet door, de gemeenteraad moet door. Je moet een waarnemer hebben die zegt: ik ga wel naar Gennep in plaats van ‘die gemeente wil ik niet’. Je moet aan reputaties denken. Met de fractievoorzitters hebben we er onlangs nog naar gekeken, men zei toen niet: gouverneur, u had dat anders moeten doen.’

U zou niet op de zeepkist zijn gaan staan, omdat u wist dat dat geen zin zou hebben. ‘Hij kent Gennep’, aldus ex-burgemeester Peter de Koning. Als dat klopt, zegt dat toch eigenlijk alles? U kunt niet zoveel doen.
‘Zoals gezegd: er was geen ruimte voor bemiddeling en dat maakt deze casus uniek. Mediation begint met the coalition of the willing. Als dat bij één partij afwezig is, dan houdt het op.’

Maar u heeft niet gezegd: op deze manier kan dit niet? Je kunt niet via de vertrouwenscommissie een burgemeester wegsturen?
‘Nee, maar zo is het uiteindelijk in de letterlijke zin ook niet gegaan. Het alternatief was dat de raad het college had moeten wegsturen.’

In die zin heeft de politiek dus inderdaad de regie gegrepen en is de burgemeester kwetsbaar.
‘De burgemeester staat dan in een vrij machteloze positie. Ook bij een motie van wantrouwen. De positie van de burgemeester is dan niet te benijden. In Brunssum ging het ook zo. Burgemeester Luc Winants had niet veel opties (toen hij niet met Palmen wilde samenwerken, WB). Als je je rug recht wilt houden is opstappen de enige mogelijkheid. In Nederland hebben we niet veel geregeld om het anders op te lossen. Je kunt de informele druk van een commissaris inzetten. Dat hebben we ook geprobeerd in Gennep, maar dat had geen zin.’

Naar aanleiding van de casus Gennep zou minister Ollongren de thematiek met de commissarissen van de Koning bespreken. Was dat al gebeurd?
‘Nee, maar dat was onze suggestie: hierover moeten we dus nog eens praten. Spreken van een lacune vind ik overdreven, maar je zit met een grijs gebied. In de escalatieladder ‘lastige gemeenten’ zit deze niet.’

Wat zouden commissarissen hiervan moeten leren?
‘Qua handelingsperspectief voor een gemeenteraad of burgemeester is er bij een ontslag op eigen verzoek rechtspositioneel geen ruimte om een regeling te treffen. De APPA-regeling is hier leidend. Dat is geen genoegdoening, dus daar kun je misschien een ruimer perspectief geven. Je kunt denken aan het opleggen van mediation, een time-out vragen, een waarnemer benoemen naast de zittende burgemeester, zodat er even rust kan ontstaan. De Koning heeft het gevraagd: kan er niet iemand naast mij staan, een duo-burgemeesterschap? Dat je alleen nog openbare orde en veiligheid doet en even niet bij het college zit. Over al dat soort oplossingen kun en moet je het hebben. Kun je halve burgemeesters hebben? Ook bij langdurige ziektes is dat niet goed geregeld. Een loco kan het bij ziekte overnemen, maar bij langdurige ziektes gaat dat schuren. Hoe lang kun je als burgemeester ziek zijn? De Koning heeft zich niet ziek gemeld en dat vind ik te prijzen. Hij had kunnen zeggen: ik meld me ziek en je zoekt het maar uit. Maar dat zit niet in zijn aard.’

En een burgemeester stapt dus eerder op dan de wethouders.
‘De gemeenteraad had er drie nieuwe wethouders kunnen neerzetten. Maar dan hadden die vorige ook gezegd: wat heb ik fout gedaan? Hetzelfde verhaal maal drie. Daar kom je niet verder mee. De rol van de commissaris is: er is een conflict, je gaat ernaartoe en kijkt of je kunt bemiddelen. Daarna begeleid je het proces zo dat de gemeente verder kan. Dat is het eerste belang: de gemeente moet weer bestuurd worden. Punt.’

Lees het interviewdeel over de kwestie-Maastricht in Binnenlands Bestuur nr. 22 van deze week (inlog)