Bezwaren opgelegde herindeling stuiten op dikke muren

In de strijd voor zelfstandigheid van Scherpenzeel is 2020 een roerig jaar. Het dreigement van Gedeputeerde Staten (GS) van Gelderland om een herindelingsprocedure te starten, wordt in daden omgezet. Het alsmaar groeiende wantrouwen in waarnemend burgemeester Harry de Vries leidt tot een climax. Een verkenner onderzoekt de verstoorde verhoudingen en komt met een snoeihard eindrapport. Scherpenzeel probeert vergeefs de rol van de provincie aan de kaak te stellen. Deel twee van een reconstructie.

Provinciale regie

Het ook al turbulente 2019 wordt afgesloten met een opdracht van het Gelderse college van GS aan het nieuwe pro-zelfstandigheidscollege. Binnen een maand moet het college aantonen hoe Scherpenzeel als zelfstandige gemeente denkt te kunnen overleven. Als dat plan de toets der kritiek niet kan doorstaan, dan ‘blijft provinciale regie op de bestuurskrachtversterking een serieuze optie’, schrijven GS eind 2019. GS twijfelen aan de bestuurskracht van de gemeente. Dat is niet nodig, stelt Scherpenzeel. Het college van Scherpenzeel weet de tijd voor de provinciale opdracht te rekken tot aan de Kadernota 2020. Het belooft daarin antwoorden te geven op de vragen van GS en is ervan overtuigd hen gerust te kunnen stellen.

 

Serieuze mogelijkheid

Mogelijk heeft het ministerie van Binnenlandse Zaken bij die tijdwinst een handje geholpen. Directeur-generaal Chris Kuijpers van het ministerie van Binnenlandse Zaken (BZK) uit in januari 2020 zijn zorgen richting de provincie. Niet zo zeer over het vermeende gebrek aan bestuurskracht van Scherpenzeel, maar over de houding van Gelderland. Scherpenzeel moet een serieuze mogelijkheid krijgen om aan te tonen dat ze die zelfstandigheid kan waarmaken, stelt BZK. Ook worden GS op het hart gedrukt het vigerende beleidskader herindeling uit 2018 serieus te nemen. Dat stelt onder meer dat de provincie alleen bij evidente bestuurskrachtproblemen mag ingrijpen. ‘Den Haag’ geeft de voorkeur aan herindelingen die ‘van onderop’ tot stand komen.

 

Dreigement GS

De extra tijd helpt Scherpenzeel niet. De Kadernota ‘geeft ons onvoldoende vertrouwen in een duurzame zelfstandige toekomst van de gemeente Scherpenzeel. We zijn daarom voornemens een herindelingsprocedure te starten’, schrijven GS op 25 mei 2020, nog voordat de raad zich over de Kadernota heeft uitgesproken. ‘De voorwaarden voor een duurzaam bestuurskrachtig Scherpenzeel worden niet vervuld, en tegelijkertijd worden op korte termijn langlopende verplichtingen en investeringen aangegaan en lastenverzwaringen voor de inwoners vastgesteld.’ Als de raad in juli instemt met de Kadernota, starten GS de herindelingsprocedure, dat ‘erop is gericht te komen tot een samenvoeging van Scherpenzeel met Barneveld’, zo dreigen GS.

 

Blunders

Uitermate pijnlijk is de blunder van de provincie, die een verslag van GS van 21 januari op haar site publiceert. Daarin staat dat GS aan het college van Scherpenzeel hebben gemeld van plan te zijn een herindelingsprocedure (arhi-procedure) te starten. Het verslag is snel van de site gehaald, maar het wantrouwen jegens GS – dat zij uit zijn op herindeling – is vergroot. Begin februari volgt een excuusbrief van GS, die beloven de Kadernota te zullen afwachten, maar dat er wel een verkenning wordt gestart ter voorbereiding van een arhi-procedure. Een paar weken later blunderen GS opnieuw. Zij sturen op 4 juni een brief aan de minister van Binnenlandse Zaken om haar op de hoogte te stellen van het voornemen een arhi-procedure te starten; een brief die curieus genoeg op 7 mei is gedateerd. Voordat er een door het Scherpenzeelse college vastgestelde Kadernota ligt. Foutje, legt een woordvoerder later aan Omroep Gelderland uit. Een conceptbrief was al wel in de maak, en op 7 mei opgeslagen, in afwachting van een definitief besluit van GS. De datum is later gecorrigeerd.

 

Wantrouwen

Net zoals de vorige provinciale fout, voedt dit het wantrouwen van Scherpenzeel alleen maar. De op 7 mei gedateerde brief bewijst in de ogen van Scherpenzeel dat GS de Kadernota helemaal niet willen afwachten en dat hun besluit tot de start van een arhi-procedure vaststaat. Het is voor Scherpenzeel het zoveelste bewijs dat de provincie vooringenomen is en weigert met een frisse blik de ingezette en gerealiseerde verbeteracties van Scherpenzeel op hun merites te beoordelen. Linksom of rechtsom moet die fusie met Barneveld er doorheen worden gedrukt, zo is de stellige overtuiging.

 

Intensiveren acties

Die stellige overtuiging wakkert de strijdbaarheid alleen maar aan. Scherpenzeel intensiveert haar acties tegen een dreigende herindeling. Via een inwonerspeiling (waaraan bijna zestig procent van de kiesgerechtigden deelneemt) worden de inwoners tussen 9 juni en 6 juli om hun mening gevraagd. Bijna negen op de tien inwoners van Scherpenzeel willen dat de gemeente zelfstandig blijft. Gemeentefondsspecialist Jan Verhagen duikt op verzoek van het college de financiële cijfers in. ‘De financiële positie van Scherpenzeel is zeer solide. De gemeente is financieel in staat duurzaam (langer dan 10 jaar) de bestuurskracht te vergroten’, concludeert hij. Er wordt voor een fiks bedrag een lobbyist ingehuurd om het college te helpen in zijn strategie voor behoud van zelfstandigheid. Nog voor het voorstel in het college wordt besproken, brieft de burgemeester de inhuur van de lobbyist door aan GS. Reden voor de wethouders om bij een vervolgvoorstel geheimhouding op te leggen. Dat vervolgvoorstel komt er al snel, omdat aanvullend krediet voor de lobbyist nodig is waarvoor het college langs de raad moet. De raad vraagt om opheldering over die geheimhouding, die wethouder Izaäk van Ekeren (SGP, bestuurlijke toekomst) niet geeft. Hij wil het groeiende wantrouwen van de wethouders in de burgemeester niet op straat gooien. Het komt Van Ekeren op een motie van treurnis te staan, die overigens wordt verworpen.

 

Onbevooroordeeld

De raad keurt op 9 juli de Kadernota goed, met acht stemmen voor en vijf tegen. Een dag later schrijft minister Ollongren van Binnenlandse Zaken in reactie op het voornemen van GS een arhi-procedure te willen starten, dat ze de voorkeur geeft aan herindelingen die van onderop tot stand komen en dat een provinciaal initiatief de uitzondering is. Ze drukt GS op het hart goed te onderbouwen waarom provinciaal ingrijpen noodzakelijk is. ‘Gemeenten mogen verwachten dat dit op een zorgvuldige en onbevooroordeelde manier tot stand komt.’ De minister constateert dat een zorgvuldig uitgewerkte vergelijking van de twee varianten zelfstandigheid en herindeling door Scherpenzeel ‘tot op heden niet heeft plaatsgevonden, ondanks veelvuldig aandringen van GS. Ze heeft er begrip voor dat GS het initiatief naar zich toetrekken, maar benadrukt dat het open overleg echt open moet zijn ‘waarbij nog meerdere uitkomsten mogelijk zijn’. Ollongren geeft GS ook de opdracht mee zich ‘zichtbaar’ in te spannen om het ‘draagvlak voor de uiteindelijke oplossing te versterken.’ Draagvlak is een belangrijk criterium in het vigerende beleidskader gemeentelijke herindeling 2018 bij de beoordeling van het uiteindelijke herindelingsadvies ‘ook als dat – in het geval van provinciale herindelingsinitiatieven – niet unaniem is’, aldus Ollongren in haar brief aan GS.

 

Kansen niet benut

Vier dagen later besluiten GS de arhi-procedure te starten. Scherpenzeel heeft meer dan genoeg kansen gehad om haar leven te beteren en de verlangde vergelijking tussen zelfstandigheid en herindeling met Barneveld te maken, maar heeft die kansen niet benut, stellen GS. Het enige dat Scherpenzeel in het vaandel heeft staan, is ‘zelfstandigheid, zelfstandigheid, zelfstandigheid, zelfstandigheid’, stelt cdk Berends later in een gesprek met Binnenlands Bestuur. In het besluit van 14 juli geven GS aan drie varianten te gaan onderzoeken: zelfstandig Scherpenzeel, strategische samenwerking met Barneveld en herindeling tussen beiden gemeenten.

 

Zwaar geschut

Scherpenzeel zet meteen zwaar geschut in. Minister Ollongren wordt per brief gevraagd het besluit van GS te schorsen en te vernietigen, vergeefs zal later blijken. Ollongren verwijst Scherpenzeel naar de provinciale bezwaarprocedure. In een brief van Scherpenzeel aan GS wordt, eveneens vergeefs, verzocht geen herindelingsprocedure te starten. Het college dient daarnaast bij de commissie Rechtsbescherming van de provincie een bezwaarschrift in. De noodzaak tot het starten van de arhi-procedure is in de ogen van het Scherpenzeelse college niet onderbouwd. Herindeling is een slechte oplossing voor een niet-bestaand probleem. Het besluit is in strijd met het recht en met het algemeen belang.

 

Frustratie

De strijd loopt niet lekker. Het bezwaar op het besluit van Ollongren om niet in te grijpen wordt eind oktober definitief ‘niet ontvankelijk’ verklaard. Ditzelfde gebeurt met het verzoek aan de commissie Rechtsbescherming van de provincie om de arhi-procedure van tafel te krijgen. Tot grote frustratie van het college. Het voelt zich van het kastje naar de muur gestuurd. ‘We kunnen nergens terecht met onze bezwaren tegen de regieneming van de provincie.’

 

Geen vertrouwen meer

Inmiddels barst er op een heel ander front een nieuwe felle strijd uit: binnen het college van Scherpenzeel zelf. De wethouders zeggen tijdens een heidag van 2 september het vertrouwen op in waarnemend burgemeester Harry de Vries. Ze verwijten hem onder meer achter de rug van de wethouders om met cdk Berends en de Barneveldse burgemeester Van Dijk over de herindeling tussen beide gemeenten hebben overlegd. Maar er is meer aan de hand. De Vries weigerde het schorsingsonderzoek van het college aan het adres van Ollongren te ondertekenen. Hij informeerde regelmatig de cdk over besprekingen in het college die met de strijd tegen herindeling te maken hebben en zaaide twijfel over de validiteit van de inwonerspeiling. Zonder medeweten van de wethouders kwam De Vries in juli met een notitie met voorstellen voor het proces om te komen tot herindeling. De wethouders kregen hiervan slechts een afschrift per mail. Ook nam hij op eigen houtje contact op met ambtenaren van BZK en de provincie, zo blijkt later uit een memo, eveneens vrijgegeven na een Wob-verzoek van Omroep Gelderland. Na de heidag meldt De Vries zich op doktersadvies ziek en maken de wethouders het opzeggen in het vertrouwen wereldkundig, tegen het uitdrukkelijk advies van de cdk in.

 

Snoeihard

Cdk Berends stuurt medio september een verkenner op pad – hoogleraar bestuurskunde Paul Frissen (Tilburg University) – die met oplossingen moet komen voor de bestuurscrisis in Scherpenzeel. Frissen begint in oktober 2020 aan zijn opdracht en komt begin december met een snoeihard rapport, waarbij alle spelers er flink van langs krijgen. Zowel provincie als gemeente spelen het politieke spel om de bestuurlijke toekomst van Scherpenzeel hard, waardoor de bestuurlijke verhoudingen zijn vestoord en verhard. De cdk heeft de waarnemend burgemeester De Vries ‘gebruikt’ voor de realisatie van het politieke beleid van GS. De vrij sturende rol die Berends in het proces over de toekomst van Scherpenzeel heeft ‘de verhoudingen verder doen verharden’. De Vries had aan de provincie duidelijk moeten maken dat de gemeente geen brood zag in een herindeling, maar neemt een politiek risico door in het eerste college stelling te nemen tegen een GBS-wethouder die voor zelfstandigheid is, en in een nieuw college een minderheidsstandpunt in te nemen. Voor een waarnemer ‘mag dat wel als een zeer activistische interpretatie van het ambt gelden’, aldus Frissen. De hoogleraar verwijt de Scherpenzeelse wethouders de positie en de persoon De Vries te hebben beschadigd en dringt aan op excuses. Frissen snapt dat Scherpenzeel twijfelt aan de openheid van het inmiddels gestarte ‘open overleg’. Het is volgens hem duidelijk dat GS aankoersen op herindeling. Hij adviseert GS het herindelingsproces voorlopig in de ijskast te zetten, totdat de verhoudingen, ook tussen de gemeente en provincie, zijn genormaliseerd. Dat excuus aan het adres Van de Vries komt er, zij het niet echt van harte en na een flinke raadsdiscussie tussen coalitie en oppositie. GS slaan het advies om te stoppen met de arhi-procedure in de wind en gaan door met het open overleg.  

 

Vooringenomen

Het college van Scherpenzeel weigert aanvankelijk aan dat open overleg deel te nemen; het heeft daar nul vertrouwen. Tot onbegrip van het Barneveldse college en tot ongenoegen van GS. Opnieuw wijst Scherpenzeel op de vooringenomenheid van de provincie. Ze staan daarin inmiddels niet meer alleen. Niet alleen Frissen concludeert dat, maar ook emeritus-hoogleraar staatsrecht Douwe Jan Elzinga komt tot die slotsom. In zijn ogen gaan GS de mist in met hun herindelingsplan, zo stelt hij een aantal weken voor het verschijnen van het rapport-Frissen. GS hebben van begin af aan aangestuurd op een herindeling, zodat van een open overleg geen sprake is. Volgens Elzinga solliciteert Gelderland ‘naar een oorvijg van de minister’ en waarschuwt de provincie dat het herindelingsvoorstel mede daarom grote kans heeft dat de minister van BZK het naar de prullenbak zal verwijzen. Maar ook de zogeheten Spiegelgroep – ingesteld door GS om het proces van open overleg te bewaken – stelt dat er van een echt open overleg geen sprake is geweest. Eerst omdat Scherpenzeel weigerde eraan deel te nemen, maar daarna omdat alle partijen hun eenmaal betrokken stellingen niet wilden verlaten. De drie partijen zijn in het open overleg niet nader tot elkaar gekomen, luidt de conclusie. Scherpenzeel blijft hameren op zelfstandigheid, maar sluit een strategisch partnerschap met Barneveld niet uit, de provincie vindt dat zelfstandigheid niet meer kan en Barneveld neemt een afwachtende houding aan. Een duurzaam partnerschap met kleine buur Scherpenzeel ziet ze echter niet zitten. Later komt Barneveld daar overigens op terug. Zowel Scherpenzeel als Barneveld laten de Spiegelgroep weten dat de provincie zich bevooroordeeld heeft opgesteld ten aanzien van het eindresultaat.

 

Gefronste wenkbrauwen

De samenstelling van de Spiegelgroep zorgt overigens in zowel Scherpenzeel als Barneveld tot gefronste wenkbrauwen. In die Spiegelgroep zitten oud cdk Willibrord van Beek (Utrecht, VVD), hoogleraar bestuurskunde Michiel de Vries (Radboud Universiteit Nijmegen), staatsraad Jan Franssen (tevens oud cdk Zuid-Holland, VVD) en Eerste Kamerlid Peter Schalk (SGP). Vooral de rol van Franssen wekt wrevel en achterdocht; hij moet straks bij de Raad van State de minister een advies geven over het wetsontwerp tot herindeling. Franssen gaat het eventuele wetsvoorstel echter niet behandelen, omdat hij binnenkort met pensioen gaat. 'Ik zou zo’n klus nooit hebben aanvaard als ik wist dat ik dat wetsontwerp hier onder mijn neus zou krijgen. Dat wetende heb ik die klus aanvaard. Anders had ik het nooit gedaan.' Daarnaast is Franssen een oude bekende van Berends en van de Barneveldse burgemeester Van Dijk. Franssen zat met Berends tussen 1998 en 2000 in het college van Zwolle; Franssen als burgemeester en Berends als wethouder. Van Dijk was tussen 2003 en 2011 actief in het provinciebestuur van Zuid-Holland. Eerst als gedeputeerde (2003-2011) en later als Statenlid. In die periode was Franssen er commissaris. Maar ook deelname van een senator, die straks over het wetsvoorstel moet beslissen, kan eigenlijk niet, vindt een aantal spelers uit beide gemeenten. Dubbele petten passen niet in het toch al zo gevoelige proces. ' Een van de leden van de Spiegelgroep, De Vries, vertelt later aan Binnenlands Bestuur dat hij zich ‘politiek gebruikt’ voelt. ‘Het was geen open overleg en de provincie wilde alleen maar herindelen.’ GS hebben tot zijn ongenoegen niets met de bevindingen van de Spiegelgroep gedaan.

 

Onverteerbaar

Even terug naar dat open overleg. In december 2020 – als blijkt dat niemand de rechtmatigheid van de procedure wil toetsen – besluit Scherpenzeel alsnog aan te haken bij een onderdeel daarvan; het zogeheten bestuurlijk overleg tussen provincie, Barneveld en Scherpenzeel. De Scherpenzeelse wethouder Gerard van Deelen (SGP) en de gemeentesecretaris zijn met een strikt mandaat naar het provinciehuis in Arnhem gestuurd. Na een half uurtje worden ze door cdk Berends weer buitengezet.

Het mandaat was voor de overige gesprekspartners onverteerbaar. Scherpenzeel wil alleen maar praten over samenwerking met Barneveld, niet over herindeling. Barneveld wil eigenlijk alleen maar verder praten over strategische samenwerking als dit uiteindelijk uitmondt in een bestuurlijke fusie.

 

Koppig

Het is een voorbeeld van de koppigheid van Scherpenzeel, die niet altijd in het voordeel van de gemeente uitpakt. Een groot deel van het Barnevelds bestuur en raad baalt, net zoals GS, van de starre houding van Scherpenzeel. In de openbaarheid worden over en weer verwijten geuit. Dat noopt het college van Scherpenzeel om op 5 november een open brief aan het gemeentebestuur en alle Barnevelders te schrijven. Het ‘frame’ dat GS en het Barneveldse college neerzetten dat Scherpenzeel op zwart zaad zit en het aan bestuurskracht ontbreekt, wordt in de brief weersproken. De buurgemeente wordt aan het einde van de brief opgeroepen zich als ‘partner’ op te stellen, open te staan ‘voor een goed gesprek over onze toekomstige samenwerking als autonome, zelfstandige entiteiten, in het belang van uw en onze inwoners, en in het belang van onze regio’.

 

Verzoeningsbrief

Die brief valt niet goed bij de meeste fractievoorzitters in Barneveld. Als Scherpenzeel wil aantonen dat ze zelfstandig kan blijven voortbestaan, dan moeten ze maar aan het open overleg deelnemen, zo stelt een aantal raadsleden. In soortgelijke bewoordingen heeft eerder ook de Barneveldse burgemeester Van Dijk zich uitgelaten. Toch komt er later in die maand een soort van ‘verzoeningsbrief’ vanuit de Barneveldse raad, waarin het belang van goed buurmanschap wordt onderstreept, maar waarin Scherpenzeel tegelijkertijd nogmaals wordt opgeroepen om aan het open overleg deel te nemen. Over verdere samenwerking wil Barneveld niet een-op-een verder praten; dat moet in het open overleg gebeuren. Eind december stelt het Barnevelds college tijdens een bestuurlijk overleg tussen de drie partijen dat, voordat een strategische samenwerking verder wordt onderzocht, de onderlinge relatie moet worden verbeterd die de afgelopen maanden behoorlijk is bekoeld.

 

Ongelijke strijd

Eind van het jaar vertrekt Harry de Vries. Tijdens een raadsvergadering op 17 december gooit hij de handdoek in de ring. De slepende herindelingsdiscussie en de houding van de wethouders daarbij, zijn voor hem reden zijn ontslag in te dienen. ‘Ik voelde mij in toenemende mate gemangeld in een ongelijke strijd, waar ik nooit in heb willen komen’, zo zegt De Vries in een verklaring aan het begin van die raadsvergadering waarin hij flink van zich afbijt. Het is de eerste keer sinds zijn ziekmelding in september 2020 dat hij in een raadsvergadering aanwezig is, online vanwege corona. Hij ontkent dat hij bij zijn aantreden door de provincie op pad is gestuurd om naar een herindeling met Barneveld toe te werken. Wel heeft bij de cdk en minister Ollongren af en toe geïnformeerd, op het moment dat ‘wetten werden overtreden’. Niet duidelijk wordt wat hij daarmee bedoelt. Het memo waarin de wethouders het vertrouwen in hem opzeggen en daarin aangeven dat De Vries achter hun rug om met de cdk en de burgemeester van Barneveld over herindeling tussen beide gemeenten hebben gesproken, is in zijn ogen een welbewuste actie van de wethouders geweest die maar één doel had: ‘Barbertje moest hangen.’

Lees dinsdag het derde en laatste deel van de online serie over de Scherpenzeelse strijd voor zelfstandigheid. Lees woensdag het interview met commissaris van de koning John Berends en gedeputeerde Jan Markink over de ‘kwestie Scherpenzeel’ en de onmogelijke spagaat van provincies bij het starten van een herindelingsprocedure.