Belonen vrijwillige herindeling kan steviger

De Raad van State kraakt kritische noten over de vele opschalingsplannen van het kabinet: de gemeentelijke herindeling, de vorming van de landsdelen en de samenvoeging van de waterschappen met die landsdelen.

Hoewel tussen het aanbieden van de beschouwing aan het kabinet (december 2012) en het openbaar maken ervan (mei 2013) de keiharde opschalingseisen wat zijn losgelaten, staat een aantal kritiek- en zorgpunten van de Raad nog fier overeind. 

‘In onze beschouwing nemen we het regeerakkoord als uitgangspunt, al zien we vanaf januari van dit jaar geleidelijk aan een versoepeling. De Raad waarschuwt dat het kabinet – wat betreft de existentiële discussie over de opschaling van gemeenten en provincies in combinatie met de grote decentralisaties − weleens te veel zou kunnen vragen van de decentrale overheden, ambtelijke apparaten en burgers. Dan loop je risico’s.’

Daarmee zegt de Raad niet dat opschaling voorlopig moet worden geparkeerd. De vrijwilligheid die er nu is – gemeentelijke herindeling van onderaf – werkt. ‘Wij stellen vast dat gemeenten landelijk zeggen dat ze tegen herindeling zijn, maar de bestuurders zijn nog niet thuis of ze beginnen er met elkaar over te praten omdat ze beseffen dat ze wat moeten. Ik zie gemeenten van boven de 100.000 inwoners ontstaan, waar noch provincie, noch rijk een vinger naar hebben hoeven uitsteken.’

‘Dat proces, van vrijwillige herindeling, zou je als rijk wel kunnen faciliteren. Als je met positieve incentives werkt, lopen die processen van schaalvergroting veel soepeler dan wanneer je ze afdwingt. Minister Plasterk heeft dat inmiddels opgepakt, maar het zou wat steviger kunnen.’

Gemeentehuizen
En hoewel de vorming van vier van de vijf landsdelen inmiddels aan de vrije wil van negen provincies wordt overgelaten, is volgens Deetman provinciale opschaling op de langere termijn onontkoombaar. ‘Provinciebesturen − althans sommige – en het IPO [provinciekoepel/ red] moeten zich afvragen hoe zij zich gaan verhouden tot opgeschaalde gemeenten. De afstand tussen provinciale griffie en de gemeentehuizen wordt kleiner. Dat is een proces dat sneller gaat dan men denkt.’

De Raad mist een ontwikkelingsperspectief voor de bestuurlijke inrichting van Nederland. Zo laat de eind maart gepubliceerde bestuurlijke visie van Plasterk de Europese ontwikkelingen en de gevolgen daarvan voor de decentrale overheden rusten. ‘Er is sprake van een verschuiving van bevoegdheden.

De vraag is: hoe gaan we de bestuurlijke inrichting van dit landje − geografisch niet groot, maar economisch van betekenis en qua inwonersaantal niet te verwaarlozen – op de middellange termijn vormgeven? We vragen niet om een blauwdruk, maar je moet wel een beeld hebben van waar je naartoe wilt.’