ANALYSE: Nu al hommeles in de polder

Gemeenten en het kabinet Rutte III waren de afgelopen jaren al niet de beste vrienden, maar de plannen van het nieuwe kabinet dragen niet bij aan het herstel van de interbestuurlijke verhoudingen. Terwijl die al hoognodig moesten worden verbeterd, stelde ook de Raad van State eerder dit jaar. De loopgraven zijn sinds medio vorige week opnieuw betrokken, terwijl Nederland zich geen ruziënde overheden kan permitteren.

Gediskwalificeerd

Grote woorden gebruikte VNG-voorzitter Jan van Zanen vorig week in reactie op het regeerakkoord van VVD, D66, CDA en ChristenUnie. Er is een valse start gemaakt, de uitspraak van de arbitragecommissie jeugd is eenzijdig aan de kant geschoven en de financiering van de woningbouwopgave is een sigaar uit eigen doos. De voorzitter van de gemeentekoepel vindt het daarnaast onbegrijpelijk dat in het regeerakkoord geen letter staat over versterking van de financiële positie van gemeenten. Gemeenten worden bovendien gediskwalificeerd als uitvoeringsloket in plaats van de eerste en medebepalende overheid. En last but not least lijkt het nieuwe kabinet – u weet wel, dat van de broodnodige elan en nieuwe bestuurscultuur – geen plannen te hebben om te werken aan verbetering van de interbestuurlijke verhoudingen; de verhouding tussen rijk en gemeenten.

 

Gotspe

De andere gemeentelijke samenwerkingsverbanden onderschreven deze kritiek volmondig en deden er nog een schepje bovenop. Het stedennetwerk G40 noemt het een gotspe dat de opschalingskorting niet van tafel is gehaald. De middelgrote gemeenten (verenigd in de M50) waarschuwen voor een oneerlijk speelveld tussen grote en kleine gemeenten en vrezen dat de financiële positie van gemeenten onder Rutte IV nog verder zal verslechteren. De plattelandsgemeenten (P10) voelen zich compleet genegeerd.

 

Spierballen

De VNG dreigt wat omfloerst met een boycot van de hervormingsagenda jeugd, dat begin komend jaar concrete maatregelen moet opleveren om het jeugdstelsel te verbeteren en betaalbaar te krijgen. Ook de G40 laat zijn spierballen zien door een winstwaarschuwing af te geven: ‘Gemeenten en steden in het bijzonder zijn keihard nodig om de ambities uit het akkoord te realiseren.’ Dat stelt ook de P10 over de rol van de plattelandsgemeenten: ‘Het platteland is onmisbaar voor de realisatie van het regeerakkoord.’

 

Maatschappelijke opgave

Een lekker begin dus, van een nieuwe periode waarin rijk en gemeenten elkaar hard nodig hebben om grote maatschappelijke opgaven op te pakken. Denk aan de woningbouwopgave en de energietransitie als ook aan de hervorming van de jeugdzorg en het betaalbaar krijgen van de Wmo. De gemeentelijke onvrede was al jaren groot, vooral vanwege de oplopende tekorten in de jeugdzorg, het uitblijven van de herverdeling van het gemeentefonds en het feit dat ‘de koek’ – de omvang van het gemeentefonds – maar niet wordt vergroot. Die onvrede is met het nieuwe regeerakkoord alleen maar vergroot.

 

Zwaarwegend te zwaar

En dat terwijl het vertrouwen in het rijk net een klein beetje was hersteld toen gemeenten en ‘Den Haag’ in juni eindelijk afspraken maakten over extra geld voor de jeugdzorg. Daarvoor was wel de inmenging van een arbitragecommissie nodig om het lang slepende conflict over de jeugdzorgtekorten te beslechten. De uitspraak van deze Commissie van Wijzen werd door beide partijen omarmd. Tot aan 2028 zouden gemeenten een basisbedrag van jaarlijks 1,9 miljard euro extra voor de jeugdzorg krijgen, minus de opbrengsten uit bezuinigingen en/of maatregelen in de jeugdzorg, zo werd afgesproken. Het demissionaire kabinet hield wel een slag om de arm. Het wilde nog geen keiharde structurele bedragen voor na 2023 toezeggen, maar het advies van de arbitragecommissie zou wel als ‘zwaarwegend’ in de kabinetsformatie worden meegenomen. Het advies blijkt voor Rutte IV te zwaar. In het regeerakkoord staat dat het nieuwe kabinet al in 2024 100 miljoen euro en vanaf 2025 een half miljard op voorhand aan bezuinigingen inboekt. De VNG pikt dat niet. ‘Arbitrage is arbitrage’, stelde Van Zanen donderdag in een pittige brief aan de Kamer. ‘De uitkomst van arbitrage moet worden gerespecteerd.’

 

Messen geslepen

Het nieuwe regeerakkoord heeft het wankele vertrouwen van gemeenten in ‘Den Haag’ een fikse optater gegeven. Gemeenten, van groot tot klein, hebben de messen geslepen en de mouwen opgestroopt. Terwijl dat nu net niet de bedoeling was, stelde de Raad van State eerder dit jaar in zijn periodieke ‘Voorlichting over de interbestuurlijke verhoudingen’. In een interview in Binnenlands Bestuur gaven Thom de Graaf, vicepresident van de Raad van State, en staatsraad Jan Franssen (inmiddels gepensioneerd) aan dat de interbestuurlijke verhoudingen ‘nu ècht’ moeten worden verbeterd. Dat had de afdeling advisering van de Raad van State al eerder dringend geadviseerd. ‘Het lijdt geen twijfel dat goede interbestuurlijke verhoudingen en daarop gebaseerde arrangementen essentieel zijn, omdat rijk en medeoverheden ieder hun bijdrage hebben te leveren aan de realisatie van de gestelde maatschappelijke doelen’, schreef de Raad van State in april dit jaar. Niet alleen ‘Den Haag’ moet zijn leven beteren, ook gemeenten, benadrukte de RvS daarbij.

 

Strategie

Tot nu toe zijn er door beide ‘kampen’ weinig stappen gezet om toenadering te zoeken, zo kan worden geconstateerd. Medio januari steken alle gemeenten de koppen bij elkaar om over het regeerakkoord door te praten en een strategie te bepalen, alsook over hoe om te gaan met de weigering van Binnenlandse Zaken om de herverdeling van het gemeentefonds aan te passen, ondanks de forse kritiek van de Raad van het Openbaar Bestuur (ROB) daarop. Ook de vraag wat te doen met de hervormingsagenda jeugd staat op de agenda van die extra ledenvergadering.    

 

Bijsturen

Het ziet er kortom allemaal weinig hoopgevend uit. Mogelijk brengt het kerstreces de gemoederen wat tot bedaren of worden her en der kopjes koffiegedronken in een poging plooien glad te strijken. Misschien kan er ook hoop worden geput uit het feit dat veel van het ‘hoe’ uit het regeerakkoord nog door de nieuwe bewindslieden moet worden uitgewerkt. Dat biedt kans op bijsturen.