‘Afschaffen referendum is niet de oplossing’

Referenda zijn vooral populair bij laagopgeleide burgers die weinig vertrouwen hebben in de overheid. Dat blijkt uit onderzoek van socioloog Sebastien Rojon die er dinsdag op promoveert aan de Vrije Universiteit Amsterdam. ‘Als je referenda afschaft kunnen ontevreden burgers nog ontevredener worden en drijf je ze in de handen van populistische partijen’, is zijn voorspelling.

Hoe kwam u tot dit onderzoek?
‘Ik werkte in een groep die onderzoek deed naar politieke participatie: stemgedrag, demonstraties, petities en contacten met politici. We voerden discussies over Brexit en de immigratiereferenda in Hongarije en Zwitserland. Interessant aan referenda is dat het gaat om directe besluitvorming. En sommige onderwerpen zijn behoorlijk controversieel. Zo kwam ik op de vraag: wie wil er eigenlijk zo graag referenda?’

U onderzocht eerdergenoemde referenda in het Verenigd Koninkrijk, Hongarije en Zwitserland en het Oekraïne-referendum in Nederland en vergeleek de steun voor referenda tussen 2012 en 2017. In vijf jaar is die steun afgenomen, vooral in Nederland. Hoe komt dat?
‘Ja, we vroegen hoe belangrijk referenda zijn voor de democratie op een schaal van 1 tot 10, waarbij 10 heel belangrijk is. Tussen 2012 en 2017 nam dat in Nederland af van 7,27 naar 5,99. In de andere landen nam de steun ook af, maar minder. Ik verklaar dat door het feit dat er in Nederland een debat is geweest over het referendum als instrument. Dat heeft Nederlandse burgers kritischer gemaakt over referenda. In andere landen klinkt ook wel kritiek, maar daar waren geen discussies over het instrument zelf. In Nederland is het raadgevend referendum in 2018 afgeschaft.’

U vergeleek gegevens over wie referenda willen in 26 Europese landen. Bij welke groepen leeft het referendum nog wel en waarom?
‘Dat zijn vooral de laagopgeleide mensen met een laag inkomen die vaak radicaal rechts of links stemmen, negatief tegenover immigratie staan en politieke instituties wantrouwen. De steun voor het referendum nam tussen 2012 en 2017 juist af bij de andere groep die tevreden is met het systeem en pro-immigratie is en in de vier andere landen die we hebben onderzocht. Er waren een aantal controversiële referenda. Nederland moest opnieuw onderhandelen over de voorwaarden van het EU-verdrag met Oekraïne. De referenda veroorzaakte dus moeilijkheden ten opzichte van de EU en de Brexit had ook negatieve gevolgen. Er stond veel op het spel en de uitkomst was dat het Verenigd Koninkrijk de EU verliet. Een uitkomst waarmee mensen die wantrouwend tegenover de overheid zijn blij mee waren. Slechts 37 procent van de stemgerechtigden in het Verenigd Koninkrijk stemde voor de Brexit, maar de uitslag is geldig. Sommige geleerden stellen voor om hogere drempel te hanteren om zo te voorkomen dat controversiële referenda plaatsvinden of  dat de uitkomst wordt overgenomen.’

Kapen populisten referenda?

‘Dat is een moeilijke vraag. Ik ben bezorgd over dat ontevreden kiezers de grootste voorstanders van referenda zijn, maar dat betekent niet dat je referenda moet afschaffen. Als je die geluiden ontkent en geen ruimte geeft door een referendum te houden, dan raken ze nog meer ontevreden en neemt de steun voor populistische partijen toe.’

Het referendum afschaffen is niet de oplossing, zegt u. Sterker nog, politieke partijen moeten het volgens u juist promoten. Waarom?

‘Omdat referenda niet per se een slecht instrument zijn in een democratie. In Zwitserland werkt het prima. Je kunt wel voorwaarden stellen aan de geldigheid door een kiesdrempel aan te houden of een bepaald percentage te kiezen dat voor moet stemmen. Je kunt ook kiezen voor een raadgevend referendum in plaats van een bindend referendum. Het gaat erom dat het instrument niet alleen door één kant van het politieke spectrum wordt gebruikt, maar door meerdere kanten. Het zou een instrument moeten zijn, waardoor burgers hun mening kunnen geven over zaken die zij belangrijk vinden.’

We zouden volgens u de negatieve invloed van referenda op democratie kunnen beperken door in de Grondwet vast te leggen over welke onderwerpen gestemd mag worden en burgers beter te informeren over referenda. Hoe dan?

‘Andere onderzoeken tonen aan dat in landen of regio's waar directe democratie normaal is, mensen meer vertrouwen hebben in instituties, tevredener zijn over de politiek en er meer vanaf weten. Ze informeren zichzelf beter. Het zou goed zijn als alle partijen hun kiezers zouden stimuleren mee te doen aan referenda en dat die partijen zelf ook referenda initiëren. Als maar één partij dat doet, dan steunen ook alleen die kiezers referenda. In Ierland, waar het referendum normaal is, informeren commissies burgers. In Zwitserland krijgen burgers een boekje met alle voors en tegens over het onderwerp vanuit verschillende bronnen. Ook factchecking moet plaatsvinden, idealiter vanuit een onafhankelijke grondhouding. In Zwitserland geven alle partijen hun standpunten. Referenda zorgen ervoor dat controversiële onderwerpen op de politieke agenda komen. Als je het meer referenda houdt, wordt het vanzelf normaler.’

Maar er zijn ook andere manieren om de mening van burgers te vragen?

‘Natuurlijk, er is veel literatuur over manieren om de mening van mensen te vragen en de discussie over hoe we mensen raadplegen moeten we ook zeker houden. Het is een onderzoeksveld: hoe met mensen over kwesties spreken en daar iets mee doen. Via compromissen sluiten, onderhandelen of een burgerforum over de hervorming van het kiesstelsel, waar gestemd kan worden over oplossingen die zij voorstellen. Burgerfora zijn er nog steeds in sommige Nederlandse steden, maar op nationaal niveau is het weer afgeschaft.’

Net als het raadgevend referendum. U adviseert juist raadgevende referenda te houden, geen bindende. Waarom?

‘Dat deel van het onderzoek vond plaats in de Verenigde Staten, waar in sommige staten veel bindende referenda worden gehouden. Het was daarom een verrassing dat deelnemers geen voorkeur hadden voor bindende referenda. In Nederland zijn er voors en tegens. Als de politiek de uitkomst van een raadgevend referendum niet volgt, is er meer ontevredenheid. Een bindende uitkomst kan zorgen voor een impasse in het systeem. Openbare vergaderingen (public meetings) in de Verenigde Staten moeten wel raadgevend zijn, vonden mensen daar. De mensen die raadgevende referenda steunen hebben meestal geen vertrouwen in de politiek kennis van de bevolking en hechten belang aan de rechten van minderheden. Dat kwam uit mijn onderzoek.’

Wat vindt u zelf eigenlijk de belangrijkste conclusie van uw onderzoek?

‘Het instrument referendum is erg populair bij mensen die niet tevreden zijn met de politiek. De boze burgers. Dat is zorgwekkend, maar je kunt ze niet verbieden om mee te beslissen over zaken die hen aan het hart gaan.’