Energie in eigen hand

Deelnemers krijgen in acht workshops voorbeelden van meedenkende, meewerkende en initiatiefrijke burgers voorgeschoteld. Uit het programma wordt al meteen duidelijk dat thema’s als CO2-reductie, hoe-gaan-we-van-het-aardgas-af, windparken en warmtepompen overal in het land leven, onder bestuurders maar zeker ook onder inwoners.

Zo moet vlakbij Utrecht in de gebieden Rijenburg en Rijerscop de komende jaren een groot energiepark ontstaan, dat aanvankelijk veel weerstand opriep. De landelijke burgercoöperatie Windvogel ondersteunt de ontwikkeling van het park, op voorwaarde dat veel lokale bewoners participeren in de aanpak. In het Haagse Statenkwartier, een wijk met 5000 woningen, wil een bewonerscollectief van het aardgas af. Zij zoeken naar innovatieve alternatieven, zoals het oppompen van aardwarmte, én naar draagvlak omdat grote (collectieve) investeringen nodig zijn.

Ander voorbeeld: inwoners van Ansen hebben hun eigen coöperatie opgericht, EnergieKansen. Zij nemen de energievoorziening in eigen hand. In de toekomst is de inwoner van Ansen niet alleen afnemer van energie, maar ook leverancier. En wat te denken van de organisatie Smart Energy Cities, die wijken ondersteunt met een technische en sociale coach die helpt de energietransitie vorm te geven?

Burgerparticipatie!

Initiatieven genoeg. Vaak gedragen door mensen met een groot hart voor (energie)techniek. Tijdens de bijeenkomst in het Amersfoortse stadhuis presenteren deze initiatieven zich en bespreken burgers, vertegenwoordigers van maatschappelijke organisaties, ambtenaren en raadsleden de mogelijkheden en onmogelijkheden ervan. Wie dient het voortouw te nemen bij welk initiatief? Wat werkt, wat werkt niet? Zo richten Deventer en Assen zich vooral op het laten meedoen van burgers in wijken met hoofdzakelijk sociale woningbouw, werken ondernemers, bewoners en gemeenten samen aan de energietransitie in Amersfoort en Eemnes en zoeken inwoners van Haarlem samen met een universiteit naar mogelijkheden voor het opslaan van zonnewarmte.

Klimaatmissie Nederland

Klimaatmissie Nederland is een initiatief van zelfstandig ondernemers om bewoners en gemeenten te ondersteunen met hun energietransitie. Interessant, bevlogen ondernemers zijn óók burgers en hoe gaat de gemeente daarmee om? Klimaatmissie Nederland werkt vooral in Amersfoort en Eemnes en heeft ontheffing op de energiebelasting gekregen, zodat er financiële ruimte ontstaat voor een renovatieplan op maat.

Klimaatmissie Nederland wil voor alle huiseigenaren een totaaloplossing bieden. Van inmeten, adviseren, uitvoeren, controleren tot het maken van een dynamisch onderhoudsplan voor de woning, zonder aardgas en met een zo laag mogelijk energieverbruik. Verschillende mogelijke maatregelen passeren tijdens deze deelsessie de revue, inclusief de kosten die voor 80 procent nauwkeurig vooraf worden bepaald. René Pie is voortrekker van Klimaatmissie Nederland. Pie wil een bijdrage leveren aan de versnelling van de energietransitie. Maar mensen vinden energietransitie niet sexy, alleen de prijs telt. ‘Als het voor mensen financieel niet haalbaar is om bij woningrenovaties van het gas af te gaan, houdt het snel op. Maar als energielasten en woonlasten “bij elkaar blijven” willen ze er wel over nadenken.’

De aanpak van Pie komt erop neer dat hij met alle leveranciers (van warmtepompen tot spouwisolatie) de wijken intrekt om bewoners een plan te bieden. Gebruikmakend van subsidiemogelijkheden, financieel garant staande gemeenten, het passeren van de technische tussengroothandels en vrijstelling van de elektriciteitswet. Bewoners tekenen een intentieverklaring (gemiddeld 68.000 euro) en de uitvoeringsorganisatie krijgt een marge per woning. ‘Dit verdienmodel is aanzienlijk goedkoper dan traditionele offertes van aannemers en leveranciers.’

De zaal vraagt zich af wat de rol van Klimaatmissie Nederland dan is. Krijgen leveranciers vergoeding voor het maken van offertes? Is hier nu sprake van een afnemer/leverancier-relatie of niet? ‘De bewoner beslist’, zegt Pie. Maar de keuzemogelijkheden maken het ingewikkeld. Wij adviseren mensen en maken de materie inzichtelijk.

Haarlem

De Haarlemse Ramplaan gaat van het gas af. Het burgerinitiatief heeft samen met de Technisch Universiteit (TU) Delft naar innovatieve oplossingen gezocht voor het opslaan van zomerzonnewarmte, die in de winter kan worden gebruikt voor verwarming van huizen. Zelfs de gemeente moest toegeven dat de bewonersplannen beter waren dan de eigen plannen. Eelco Fortuijn is bedrijfskundige en wijkbewoner. Voor vijf uur per week wordt hij door de gemeente Haarlem betaald om zijn wijk van het gas af te krijgen, via een stichting waar Eelco in dienst is. ‘Het is een grappig wijkje in Haarlem, een eiland eigenlijk met ruim 1000 woningen (jaren ‘30 en ’50), bijna allemaal eigen bezit. In onze wijk is veel belangstelling ontstaan voor duurzaamheid, nadat we in 2012 met een groep bewoners een zonnedak met honderd panelen op een sporthal hebben gerealiseerd.’

De initiatiefnemers van het zonnedak hebben zich daarna gericht op verduurzaming van de hele wijk en gingen in gesprek met gemeente. Die durfde samenwerking aan, de deelnemers hadden zich immers al ‘bewezen’ met het enorme zonnedak. De bewoners willen nu een warmtenetwerk aanleggen met putten, die in de zomer warmte opslaan via dubbellaagse zonnepanelen op de daken, en in de winter de huizen verwarmen. Dit kan per woning, maar liever per groep woningen. Dit bespaart kosten. Plannen die de gemeente Haarlem aanvankelijk had met warmtepompnetwerk werden door de bewoners naar de prullenbak verwezen. In hun wijk woont een professor van de TU-Delft. Die had betere ideeën.

Het is wel belangrijk dat zo veel mogelijk bewoners willen meedoen, benadrukt Fortuijn. Het idee is nu een coöperatie op te richten, waar buurtbewoners vrijwilliger kunnen worden en kortingen kunnen krijgen op de eigen warmtediensten of mede-eigenaar worden van het warmtenetwerk. ‘Als mensen vrijwilliger worden, moet het wel concrete waarde voor ze hebben’, zegt Fortuijn. Er is inmiddels een website ingericht waar mensen zich kunnen aanmelden. Als straatcoach om anderen bij te staan, voor het juridisch team of het communicatieteam. Inmiddels hebben 400 bewoners een abonnement op de nieuwsbrief en telt de initiatiefgroep 40 vrijwilligers.

‘Onze website heeft vier triggers’, vertelt Fortuijn. Als je bezorgd bent om het klimaat, dan vergroenen we samen. Ben je kostenbewust, dan gaan we aan de slag met toekomstige energieprijzen. Wil je gewoon wat gezelligs doen met medebewoners? Doe vooral ook mee. Veel mensen willen ook worden ontzorgd. Die vinden het best wat wij doen, als ze financieel onder de streep maar uitkomen.’

Sociale woningbouw
De samenwerking tussen bewoners, ondernemers en gemeenten staat voorop bij deze Haarlemse aanpak. Toch is er soms een extra stap nodig om de bewoners te bereiken, zo blijkt uit het relaas van een deelneemster uit de Haarlemse wijk Meerwijk.

Deze wijk bestaat voor 90 procent uit sociale woningbouw. Niet alle bewoners hebben voldoende schriftelijke vaardigheden om een brief van de wethouder te begrijpen. Deze brief ging over het voornemen om de wijk van het aardgas af te halen. ‘Iets met geothermie en een warmtenetwerk’,  zegt de deelneemster. En uitsluitend in het Nederlands, terwijl de wijk 150 nationaliteiten kent.

Eelco Fortuijn geeft toe dat het soms moeilijk is behalve de hoger opgeleiden ook andere wijkbewoners te enthousiasmeren om mee te praten over de energietransitie. ‘In onze wijk komen we met de buurtbewoners wel tot een gezamenlijk plan. Maar in andere wijken is echt een regierol van de gemeente nodig, via bijvoorbeeld keukentafelgesprekken met bewoners.

Na de deelsessies presenteren de gespreksleiders hun conclusies over de samenwerking tussen burger en beleid bij de energietransitie in de raadzaal van het gemeentehuis in Amersfoort. Die conclusies luiden:

• Elke wijk is anders, wees je daarvan bewust. Elke wijk vergt een andere aanpak. In wijken met betrokken bewoners kun je bottom up de transitie organiseren. Brede betrokkenheid van huurders is niet vanzelfsprekend, onderzoek drijfveren en triggers van de verschillende soorten buurtbewoners.
• Begin open en niet vooringenomen. Kies de best mogelijke oplossing voor alle bewoners. Ga niet voor de technisch of financieel meest logische oplossing. Kies met bewoners samen de techniek waarvoor je wilt gaan. Wees transparant over de verschillende kostenplaatjes en probeer woonlastenneutraal te blijven. Kies wel als vertrekpunt van-het-gas-af, en legitimeer dit democratisch via de gemeenteraad. Blijf de gemeenteraad er ook steeds bij betrekken.
• Als er weerstand is, redeneer vanuit de belangen van de tegenstanders. Weerstand is soms heel basaal. Zelfs een kookcursus inductie kan al helpen mensen mee te krijgen. Vier de tussentijdse successen die je behaalt, maak het leuk en gezellig. Communiceer duidelijk over concrete stappen, transitie is een lang proces.
• Mede-eigenaarschap helpt. De weerstand tegen windmolens is volop aanwezig, het is helemaal niet erg als mensen zelf van windmolens profiteren.
• Ontzorg en biedt maatwerk. Wees niet bang voor samenwerking tussen overheid, burgers en markt. Ga samenwerking niet uit de weg, want er is véél te doen.
• Energietransitie kan een prachtige katalysator worden voor meer sociale cohesie in wijken en buurten.