Digitale ontwikkelingen ‘gevaar voor democratie’

Grote technologische veranderingen brengen de beginselen van de democratische rechtstaat in gevaar en de overheid is niet in staat om met deze veranderende wereld om te gaan. Dat legt politicoloog Maarten Koningsveld uit in zijn boek ‘Democratie in Crisis’. ‘Ondoorzichtigheid over de beslisregels speelt een belangrijke rol.’

Je bent zelf ambtenaar geweest, nietwaar?
‘Klopt, ik heb gewerkt bij Rijkswaterstaat en bij de Inspectie Verkeer & Waterstaat, nu ILT. Ik ben ook adviseur geweest en lobbyist voor de ANWB en heb veel voor en met gemeenten gewerkt.’

Was dat jouw inspiratie voor dit boek?
‘Nou, alles is inspiratie. Ik heb bij gemeenten en ministeries gezien hoe enthousiast en bevlogen ambtenaren zijn. Dat is mooi om te zien. Maar ik heb ook gezien hoe gemakkelijk het is om een blinde vlek niet te zien, net als in het bedrijfsleven trouwens. Arjen Lubach liet onlangs heel goed zien hoe digitalisering binnen de overheid zo’n blinde vlek is. In mijn boek laat ik zien hoe die blinde vlek ertoe leidt dat de democratische rechtsstaat in gevaar is.’

‘De wereld verandert, nu de overheid nog’ is dan ook de ondertitel van je boek. Verandert de overheid niet?
‘Natuurlijk, de overheid verandert ook. Maar er zijn veel digitale ontwikkelingen die bedrijven, verenigingen en musea dwingen om hun eigen organisatie tegen het licht te houden. De overheid verandert wel, je kunt bijvoorbeeld digitaal een afspraak maken om je paspoort op te halen en AI wordt gebruikt. De overheid is over dat laatste zelfs op de vingers getikt door de rechter. Maar het tempo is niet hoog genoeg. Van hun eigen expertise weten politici, ambtenaren en bestuurders heel veel, maar digitalisering speelt in ieder beleidsveld een rol. Die expertise moet ook op orde zijn.’

Wat is het gevaar van niet veranderen door de overheid?
‘De democratische rechtsstaat is gestoeld op bepaalde grondbeginselen, zoals gelijkheid, legaliteit, subsidiariteit en de scheiding der machten. De huidige digitale ontwikkelingen zijn op allerlei vlakken een gevaar voor die beginselen van de democratische rechtsstaat. Microtargeting en het gebruik van algoritmes leidt ertoe dat mensen niet gelijk worden behandeld. Je kunt zelfs verkozen worden door op die manier de verkiezingen te beïnvloeden, wat ervoor zorgt dat niet iedereen gelijk meedoet. Als de overheid zelf algoritmes gebruikt, kan dat ertoe leidden dat op bepaalde gronden een vergunning voor jou wordt afgewezen en voor een ander niet: het legaliteitsbeginsel is daarmee in gedrang.’

Wat kan de overheid daartegen doen?
‘Veel van deze onderwerpen zijn alleen op internationaal niveau goed aan te pakken. China en de Verenigde Staten proberen ‘big tech’ bedrijven daarom aan banden te leggen. De EU is daar ook mee begonnen, maar zelfs deze grote machten zijn te klein voor de grote technologiebedrijven. Je kunt beter met ze in gesprek gaan op internationaal niveau. Bij de aanpak van cybercriminaliteit of kinderporno is de nationale overheid niet de juiste macht. Kijken we binnen de nationale overheid naar de scheiding der machten, dan hebben de verschillende machten onvoldoende inzicht in digitale onderwerpen om elkaar goed te controleren. Ook controle door media is in gevaar. Je ziet dat door het gevolg van het gevecht om advertenties door techplatformen media moeilijker aan onderzoeksjournalistiek kunnen doen. Dat is een risico voor de democratie. Dat zie je nationaal al, maar dat zie je zeker lokaal en regionaal. Het is voor ondernemers goedkoper om via Google te adverteren, dan in lokale media. Al die krachten samen brengen de democratische rechtsstaat in gevaar. Het gaat er nu om wat we willen beschermen? Hoe voorkomen we dat we afglijden naar een meer autoritair regime, zoals in Polen en Hongarije? Als je ziet wat Trump probeerde om rechters en gouverneurs te beïnvloeden. Goed, daar heeft de democratische rechtsstaat zich gehouden, maar ik ben wel geschrokken van de bestorming van het Capitool.’

Je noemt inderdaad de Capitoolbestorming en de toeslagenaffaire. In beide gevallen speelt ondoorzichtigheid over de beslisregels een belangrijke rol, schrijf je. Kun je dat uitleggen?
‘De rechter heeft de overheid teruggefloten over de SyRi-wetgeving. En in 2020 sprak de Tijdelijke Commissie Digitale Toekomst van de Tweede Kamer uit: wij, als politici, zijn vaak niet in staat om digitale zaken op hun politieke merites te beoordelen. We moeten zorgen dat de Tweede Kamer daar beter toe in staat is. Als de beslisregels niet goed worden begrepen door de politiek en door rechters, dan komen burgers uiteindelijk in het gedrang. In de toeslagenaffaire zijn verkeerde beslisregels gebruikt om ouders te profileren. Dat waren niet eens hele intelligente AI-algoritmes, maar het liet wel zien hoe groot het gevaar is als verschillende machten die beslisregels niet begrijpen.’

En dat is het topje van de ijsberg, schrijf je.
‘Je kunt je afvragen waar dat nog meer gebeurt, of waar niet eens tot regels is gekomen. Die discussie over hoe het systeem van checks and balances werkt, moet je wel voeren. Het parlement, de media en de rechter moeten daarin inzicht hebben en inzien hoe kan worden voorkomen dat kabinet, ministeries en het parlement te snel gaan. De Tweede Kamer beslist over hele complexe zaken, waar ze te weinig kundig over zijn. Over de totstandkoming van de Cookiewet, zei D66-Kamerlid Kees Verhoeven: de Kamer maakte wetten die niet aansluiten bij de complexe digitale praktijk. Uit het rapport naar het gebruik van AI van de Algemene Rekenkamer bleek dat ministeries vaak niet weten welke algoritmes ze gebruiken en wat de gevolgen zijn. Nu zijn die nog best eenvoudig, maar als er zelflerende algoritmes komen en daar te weinig kennis over is, dan ontstaat een gevaarlijke situatie. Controle van de macht is niet mogelijk als er te weinig kennis van zaken is.’

En in hoeverre speelt dat ook bij onderwerpen op gemeentelijk niveau?
‘Er zijn tal van onderwerpen waar dit speelt, bij scanauto’s voor parkeren, gezichtsherkenning door camera’s. Het speelt als een leverancier dan zegt ‘wij slaan dat veilig op’ en de gemeenteraad enkel daar genoegen mee neemt. Het speelt dagelijks een rol, terwijl het gros van de raadsleden er weinig verstand van heeft, maar als je in zo’n rol zit, moet je daar wel van weten. Het is ook zaak om je bij wet- en regelgeving af te vragen welk onderwerp op welk overheidsniveau thuishoort. In het boek staat een kubus die helpt om voor een onderwerp de samenhang in beeld te brengen. Zowel tussen het overheidsniveau (lokaal, nationaal of internationaal), de scheiding der machten (wetgevend, uitvoerend, rechtssprekend), maar ook op basis van het principe van functiescheiding. Dat laatste moeten we niet uit het oog verliezen. Bij de aanvraag van een bouwvergunning is de ambtenaar die het bezwaar doet een andere dan degene die de vergunningen afgeeft. Dat soort functiescheiding kan bij digitale zaken ook een rol spelen. Conflicten daarover kun je voor zijn als je dat vooraf op het juiste niveau hebt vastgelegd.’


Kubus Scheiding der machten en functies.
Bron: Democratie in Crisis

Hoe kan de overheid de democratie beter beschermen?
‘Het gaat er voor ons allemaal om dat we bewust zijn dat we in een datatijdperk leven en dat data ook worden gebruikt. Die noodzaak om bewust te zijn geldt ook voor de overheid. Daarom moet die overheid diversifiëren. Nu gebeurt dat wel op afkomst, geslacht en geaardheid, maar niet zozeer op digitale kennis. Dat kan leiden tot blinde vlekken binnen de overheid. Om de rechten van burgers te beschermen moeten we samenwerken met andere landen en in dit kader denken aan het overdragen van soevereiniteit aan een internationale vorm van overheid. De scheiding der machten moeten we verankeren in nieuwe wetgeving. Zorg dat je weet hoe controle van machten is geregeld en veranker dat alle onderdelen weten waarover het gaat. Doe dat gelegitimeerd, dus niet met een parlement dat gekozen is op onderwerpen die zij niet begrijpen, zoals digitalisering. En durf het ook vooral als overheid: veranderingen doorvoeren als je erin zit. Het Huis van Staat, staat als een huis, maar het piept en kraakt. We moeten onderhoud plegen en zaken oppakken die de staat bedreigen.’

Hoe groot acht je de kans dat dit ook gebeurt?
‘Dat is heel spannend. Wij mogen van bestuurders en ambtenaren verlangen dat zij er voldoende kennis over hebben. We moeten opleidingen aanbieden aan raadsleden en ambtenaren. Over een jaar zijn er gemeenteraadsverkiezingen. Bijna alle gemeenteraden hebben modules om hun leden te laten begrijpen hoe dat werkt. Het is logisch daarin ook digitalisering mee te nemen, zodat zij weten waarover het gaat en er ook politiek debat over kunnen voeren. Nu zie je veelal binnen de overheid: het werkt ongeveer zo, maar ze zitten er niet diep genoeg in om er een meningsgesprek over te hebben. Digitalisering is geen politiek onderwerp, omdat begrip ervan en kennis erover niet groot genoeg is.’

Is dit dan ook een taak voor scholen?
‘Scholen besteden er steeds meer aandacht aan. De veranderingen zijn groot en impactvol, maar het gaat allemaal heel snel. Er is exponentiële groei, net als bij het coronavirus. Je moet jezelf up-to-date blijven houden. Dat kost tijd en moeite. Toen Facebook-baas Mark Zuckerberg door de Amerikaanse Senaat werd ondervraagd, vroeg een senator: hoe doet u dat met een gratis dienst? Zuckerberg zei: Senator, we run ads. De afstand tussen politiek en digitalisering is te groot om goede beslissingen te kunnen nemen. We moeten politici en ambtenaren permanent ervan op de hoogte houden dat de wereld verandert. Die oproep is ook mijn inspiratie voor het boek. Laten we niet doen of we het tegen kunnen houden, maar ervoor zorgen dat we met zijn allen competent genoeg zijn om de rechten van burgers te beschermen en de democratische rechtsstaat in het zadel te houden.’

‘Democratie in Crisis. De wereld verandert, nu de overheid nog’ van Maarten Koningsveld verschijnt op woensdag 3 maart bij S2uitgevers.